Abstract:
مرکبهای اتباعی ترکیبهایی هستند که بر اثر تکرار قسمتی از واژه پایه ساخته میشوند. این بخش مکرر معنی ندارد و هیچگاه بهتنهایی بهکار نمیرود. این واژگان در زبان گفتاری مردم متداول است و در دوران اخیر، در برخی متون نظم و نثر، بهویژه داستانهایی که به زبان عامیانه نوشته شده، بهکار رفته است. این پژوهش با رویکردی تاریخی و روش تحلیلیـتبیینی، در کنار واکاوی پیشینه کاربرد مرکبهای اتباعی (اتباع مهمل) در زبان و ادب فارسی، سه مسئله را بررسی میکند:
تاثیر تغییر صورت و معنی واژگان کهن فارسی بر شکلگیری مرکبهای اتباعی در زبان و ادب فارسی؛ تاثیر نحو زبان عربی بر شکلگیری مرکبهای اتباعی در زبان و ادب فارسی؛ تاثیر رواج واژگان عربی و مترادفنویسی بر شکلگیری مرکبهای اتباعی در زبان و ادب فارسی.
برطبق یافتههای این پژوهش، پیشینه کاربرد مرکبهای اتباعی در زبان فارسی به قرن سیزدهم قمری میرسد. بیشتر ترکیبهایی که در فاصله سدههای اول تا سیزدهم قمری در آثار منظوم و منثور دیده میشود و فرهنگنویسان آنها را مصادیق مرکب اتباعی برشمردهاند، ترکیبهای عطفی و مترادفاند که بهعلت تغییر صورت و فراموشی معنی واژگان بهاشتباه مرکب اتباعی خوانده شدهاند. مرکبهای اتباعی از قرن سیزدهم و بهعلت رواج واژگان عربی در زبان فارسی و عادت گفتاری مردم به مترادفگویی در محاورات کلامی متداول شد. با تحول در نثر فارسی و گرایش نویسندگان به سادهنویسی و گفتارینویسی، این ترکیبها به متون فارسی بهویژه آثار داستانی با مایههای طنز و هزل وارد شد.
Machine summary:
واژه «رودگ بودگ » در ارداویراف نامـه ، کـه ممکـن اسـت اتبـاع باشـد، به معنی کاربرد اتباع در زبان پهلوی نیست ؛ زیرا ارداویـراف نامـه در قـرن سـوم نوشـته شـده و ممکن است تحت تأثیر فارسی دری یا زبان عربی این واژه بـه کتـاب راه یافتـه باشـد (همـان ، ۱۳۹)؛ بنابراین ، درباره وجود مرکب های اتباعی در زبان های کهن فارسی نمی توان نظری داد.
بررسی ریشه لغوی و معنایی بسیاری از این ترکیب ها، کـه فرهنـگ نویـسان معاصـر در شمار ترکیب های اتباعی مهمل برشمرده اند، نشان می دهد این واژگان در زبان فارسی کهـن دارای معنی بوده اند و هر جزء به تنهایی یا در ترکیب با واژگان دیگر به کار مـی رفتـه اسـت ؛ بنابراین ، ذکر آنها در شمار مرکب های اتباعی اشتباه است .
تأثیر رواج واژگان عربی و مترادف نویسی در زبان فارسی بر شکل گیری مرکب های اتباعی بعد از فتح ایران به دست اعراب مسلمان ، تا قرن چهارم هجری قمری ، بـه جـز برخـی متـون دینی زرتشتی ، آثار دیگری به زبان فارسی برجای نمانده است .
نتیجه گیری این بررسی نشان داد پیشینه کاربرد ترکیب های مرکب اتباعی مهمل در زبان و ادب فارسی به قرن سیزدهم هجری قمری می رسد.
بسیاری از ترکیب هایی را که در برخی آثار منظوم و منثور سده های چهارم تا سیزدهم هجری قمری به کار رفته و فرهنگ نویـسان معاصـر آن را در شمار اتباع فارسی نام برده اند، به علت آنکه با قواعد اتبـاع هـم خـوانی ندارنـد، نمـی تـوان مرکب اتباعی مهمل دانست .