Abstract:
انحطاط و راه برونرفت ایران و اسلام از آن یکی از موضوعات مهم مطرحشده در مطبوعات دوران قاجار، از جمله روزنامۀ اختر، است. پرسش این مقاله این است که شیوههای گفتمانی که نویسندگان اختر در دو سال نخست انتشار برای بازنمایی ایدئولوژی فکریشان دربارة علل عقـبمـاندگی ایران و راههای برونرفت از آن به کار میبردند، چگونه بوده است؟ بر اساس یافتههای این تحقیق، گفتمان اختر بر حول محور انسان و بازتعریف الهیات اسلامی از مفهوم انسانیت و رسالت آن در آفرینش میگردیده است. انسان بازنماییشده در اختر مکلف است با آگاهی از این هدف والای آفرینش و زندگی بهعنوان یک مسئولیت تاریخی، نوع خود را از انحطاط نجات دهد. انسان در گفتمان اختر در دوگانة واقعی و وحشی هویتبخشی و بازشناسی میشود. علیرغم تبارسازی الهیاتی برای این تعریف از انسان در اختر، ویژگیهایی برشمرده برای انسان واقعی همان ویژگیهای انسان غربی است. اختر برای برونرفت انسان شرقی از انحطاط، انسانِ اشرف مخلوقات را برای پاسداشت شأنش به کنشگری فردی و اجتماعی بهمنظور دستیابی به ترقی و پیشرفت دعوت میکند که این نیز الگویی غربی است. در این گفتمان اختر بُعد تازهای به عبودیت انسانی میدهد و آن شکرگزاری انسان واقعی در بعد عملی، یعنی تلاش در جهت برونرفت از انحطاط و عقبماندگی با الگوپذیری از انسان غربی، است.
Machine summary:
این رویکرد در سطح تحلیل متن به پنج استراتژی در قالب پنج سؤال توجه دارد :(Wodak-Meyer, 2015: 93-4; Reisigl-Wodak, 2005: 44) - استراتژی ارجاعی یا نام گذاری ١: کنشگران و کنش های اجتماعی چگونه نامیده می شوند و مورد ارجاع قرار میگیرند؟ - استراتژی گزاره ای ٢: چه ویژگی ها و خصوصیاتی به کنشگران اجتماعی نسبت داده می شود؟ - استراتژی استدلالی ٣: گروه های اجتماعی از طریق چه فرایندها و طرح های استدلالی به توجیه تحسین آمیز یا تحقیرآمیز طرد افراد به واسطۀ ویژگیهای مثبت یا منفی آن ها اقدام می کنند؟ - استراتژی منظرسازی ٤: استدلال ها، القاب و نسبت ها از چه دیدگاه یا منظری بیان می شوند؟ - استراتژی تشدید و تخفیف ٥: آیا بر پاره گفتارهای خاصی آشکارا تأکید می شود، یا اینکه تشدید شده یا تخفیف داده میشوند؟ 6 از دیگر مفاهیم مورد توجه در رویکرد تاریخی-گفتمانی، توپوس یا مواضع رتوریکی است که در استراتژی استدلالی آن جای میگیرد (٦٧ :٢٠١٠ ,agarZ).
با توجه به اینکه در تاریخ اندیشۀ ایران در قرون جدید نسبت میان اسلام و تمدن جدید غربی همواره یکی از مکان های منازعه جریان های مختلف و گاه متعارض فکری بوده است ، این مقاله میکوشد به کمک رهیافت تحلیل گفتمان ، با واکاوی نظام گفتار روزنامۀ اختر به عنوان یکی از روزنامه های روشنگر تجددخواه با رویکرد اسلامی ، صحنۀ ترسیم شده از مواجهۀ غرب و شرق و شبکۀ معنایی ذیل گفتار آن را در این روزنامه بازسازی کند.