Abstract:
از اولویتهای سیاست خارجی ایران بنابر سند چشمانداز بیستساله، دستیابی به جایگاه برتر منطقهای است. با وجود ظرفیتهایی که این هدفگذاری را معقول کرده است محدودیتهایی هم وجود دارد که تأمین آن را با مشکل روبهرو میسازد. یکی از این موانع چالشزا، ساختار نظام بینالملل و نظام فرعی منطقهای است که جمهوری اسلامی ایران باید برای دستیابی به این موقعیت برتر بر آنها غلبه کند. ژنوم ژئوپلیتیک بهمثابۀ نقشۀ ژنتیک جغرافیایی سیاست و برخاسته از جغرافیای یک کشور، سیاست خارجی کشورها را در تأثیر قرار میدهد. ایران با داشتن پانزده کشور همسایه در منطقهای ژئواستراتژیک، موقعیت برجستهای دارد. این نوشتار با هدف بررسی عاملهای ژئوپلیتیک تأثیرگذار بر تغییر نگاه سیاست خارجی ایران از غرب به شرق با تأکید بر روسیه انجام شده است. نگارندگان، با روش توصیفی-تحلیلی بهدنبال پاسخ به این پرسش هستند که چه عاملهای ژئوپلیتیکی سبب تغییر نگاه سیاست خارجی ایران از غرب به شرق بهویژه روابط ایران و روسیه در سالهای 1991 تا 2016 شده است؟ در پاسخ به این پرسش فرضیه این است که عاملهای ژئوپلیتیک ایران، ساختار نظام بینالملل، فروپاشی اتحاد شوروی، تغییر موقعیت ایران در منطقه، گفتمانهای سیاست خارجی ایران، منطق سیاست و فشار غرب در زمینههای مختلف علیه ایران سبب تغییر نگرش گفتمان سیاست خارجی ایران از غرب به شرق بین سالهای 1991 تا 2016 و ایجاد روابط ویژه بین ایران و روسیه شد. بهگونهای که با وجود برخی منافع متفاوت، رابطه با روسیه از مهمترین روابط سیاست خارجی ایران در سه سطح دوجانبه، منطقهای و بینالمللی شد.
Machine summary:
ژنوم ژئوپليتيک اگر بتواند بين منافع ملي يـک کشـور، با برتريهاي جغرافيايي کشورهاي ديگر، وابستگي ايجاد کنـد، ايـن وابسـتگي متقابـل ، فلسـفۀ تعامل بين المللي و توسـعه و تکامـل سيسـتم جهـاني مـيشـود )١٤٦ :٢٠٠٦ ,Hafeznia( و بـه سياست مداران فرصت ميدهد که از موقعيت هاي جغرافيايي سرزمين ، حساسيت هاي راهبـردي دريايي و خشکي و منابع کمياب اقتصادي و انرژي و آبي بهره بگيرند تا به برتريخـواهيهـاي سياسي منطقه اي و جهاني قدرت جامۀ عمل بپوشانند.
ب ) تغيير موقعيت ايران در منطقه : فروپاشي اتحاد شوروي و پايان جنـگ سـرد، اهميـت ژئوپليتيک و منطقه گرايي را در نظام بين الملل دوچندان کرده اسـت ؛ بـه طـوري کـه بسـياري از کشورها در سياست خارجي خود منطقه گرايي را به عنوان اصلي ثابـت و اساسـي بـراي تـأمين منافع و امنيت ملي خود برگزيده اند.
تأثير ژئوپليتيک بر سياست خارجي ايران به گونـه اي اسـت که به دليل موقعيت خاص ژئوپليتيک و ژئواکونوميک ، اين کشور چه به لحاظ مسير مناسب ميان آب هاي آزاد و منطقۀ آسياي مرکزي و قفقاز و چه از نظر واقـع شـدن در منطقـه اي حسـاس و سرشار از منابع انرژي، همواره جايگاه ويژه اي در سياست خارجي کشـورها و در راهبـردهـاي جهاني داشته است .
اين نگاه نابرابر تا دورة پهلـوي دوم ادامـه يافـت کـه ژئوپليتيـک روسيه تا اندازه اي براي حکومت وقت مهم شد؛ به طوري که مي توان سـايۀ سـنگين مسـاحت ، همسايگي و قدرت اتمي اتحاد شوروي را بر جهت گيريهاي سياست خارجي ايـران مشـاهده کرد؛ اما پس از انقلاب اسلامي، سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران نـه بـر اسـاس منـافع ملي و برگرفته از عامل هاي ژئوپليتيک خـود، بلکـه بيشـتر بـر مبنـاي نيازهـاي تکنولوژيـک و حمايت سياسي روسيه از ايران شکل گرفته است .