Abstract:
صفی بن ولی قزوینی، نویسندة ایرانی دربار اورنگزیب گورکانی است که به درخواست دختر وی، زیبالنساء بیگم، اثری به زبان فارسی به نام انیس الحُجّاج، در شرح حجگزاری خود در سال 1087ق، نوشته است. انیس الحجّاج احتمالاً تنها متن موجود از سدههای میانی و احتمالاً قدیمیترین متن فارسی در شرح سفر حج از هند، از مسیر دریایی، در سدههای میانی است و از اینرو، ارزش تاریخی ویژهای در تاریخ حجگزاری مسلمانان هند دارد. این کتاب پیش از آنکه یک سفرنامه به مفهوم مصطلح باشد که در آن یادداشتهای روزانة سفر و خاطرات مؤلف ثبت شده باشد، یک کتاب راهنما برای حجگزاران هندی است که این مسئله، آن را به اثری مهم تبدیل کرده است. کارکرد این اثر به عنوان راهنمای حجگزاران، عاملی بوده تا در برخی از نسخههای خطی آن، نگارههای هنری زیبا و نفیسی از نقشههای شهرهای واقع در طول مسیر و نیز مناسک حج و کاروانهای حج ملتهای مسلمان ترسیم شود. نتیجه این پژوهش نشان میدهد که انیس الحجّاج اثری است که به عنوان راهنمای مصوّر سفر دریایی حج از هند و البته تقریباً مخصوص دربار، پدید آمده است.
Machine summary:
موضوع بخشهای مختلف کتاب به شرح زیر است: مقدمه: در ذکر مجملی از کیفیت سفر مؤلف از بندر سورت به جدّه از راه دریا طریق اول: در بیان مراعات لوازم سفر دریایی و متمّمات آن مسلک اول: در مقدمات رکوب سفینه مسلک دوم: در تدبیر مأکولات مسلک سوم: در تدبیر مشروبات مسلک چهارم: در تذکره آداب سلوک با رفقا و تحلّی به مکارم اخلاق با بیگانه و آشنا تتمّه: در مطایبه چند به اقتضای سوق کلام و شکر بر نجات از مخاطره و به حفظ حفیظ عَلاّم طریق دوم: در ذکر آداب عمره و حج و طواف و مناسک مشاعر مقدسه و معرفی بقاع متبرکه و توصیف کعبه مسلک اول: در بیان آداب حج مسلک دوم: مشاهدات مؤلف از وضعیت کعبه و مسجدالحرام مسلک سوم: ترجمه فارسی منتخبی از تاریخ مکه قطبالدین حنفی مسلک چهارم: ترجمه فارسی منتخبی از کتاب مفرّحة الانام تتمّه: مجملی از خصوصیات مشاعر متبرکه و وضعیت کاروانهای حج و قافلهسالاران مصر و شام طریق سوم: آداب زیارت مدینه منوّره مسلک اول: در کیفیت توفیق مؤلف به زیارت مدینه و برخی از بقاع متبرکه این شهر مسلک دوم: در آداب دخول مدینه و زیارت قبر پیامبر(ص) مسلک سوم: در مجملی از وضعیت حرم پیامبر(ص) و شهر مدینه مسلک چهارم: در اسامی و توصیف منزلگاههای میان مکه و مدینه تتمّه: مشاهدات مؤلف در بنادر جدّه و مخا و سختیهای مسیر دریا خاتمه: در وقایع پس از پایان سفر مؤلف نگاره های نسخه مصوّر انیس الحجّاج (به فایل pdf مراجعه شود) چنانکه اشاره شد، برخی از نسخههای خطی انیس الحجّاج، همچون نسخه موزه پرنس آف ویلس در بمبئی و نسخه مجموعه خلیلی لندن، نسخههای مصوّری حاوی نگارههای هنری زیبایی است که این نسخهها را به آثار هنری نفیس و ارزشمندی تبدیل کرده است.
در نسخه مصوّر انیس الحجّاج در مجموعه خلیلی، جزئیات مناسک حج در «مزدلفه» (مشعر الحرام) و «مِنی»، به ترتیب در دو برگ 10ر و 10پ ترسیم شده است؛ بدین ترتیب که حاجیان با لباس سفید رنگ احرام، البته به شکلی که معمولاً اهل سنّت احرام خود را میبندند، هر یک در حال انجام یکی از اعمال و آدابی که باید در این دو سرزمین انجام دهند، نمایش داده شدهاند.