Abstract:
شناخت خداوند و چگونگی حصول آن از اموری است که در نهجالبلاغه به شکل ویژه مورد عنایت حضرت علی (ع) قرار گرفته است. از نظر ایشان دسترسی به کنه ذات و صفات حق تعالی غیر ممکن است، اما از طریق علم حضوری و نیز علم حصولی به صفات او، میتوان به شناخت خداوند نایل شد؛ هرچند این شناخت نیز بر حسب توانایی و استعداد افراد متغیر است. اسباب علم حضوری را فطرت و اسباب علم حصولی را براهینی چون حرکت، حدوث، نظم، غایی و انی فراهم میسازد. در نوشتار حاضر بیانات امیرالمومنین(ع) درباره ابواب خداشناسی، تحلیل و قالبهای متعارف منطقی آنها نشان داده شده است. حضرت مطالب خداشناسی را به گونهای مستدل بیان کردهاند که ذهن مخاطب را یاری میدهد تا از فهم مقدمات به نتیجه دست یابد. این شیوه میتواند جایگاه والای عقل و فطرت در خداشناسی را در کلام حضرت علی(ع) نمایان سازد و فتح بابی برای پژوهشهای بدیع نهجالبلاغه باشد. نتایج این تحقیق نشان میدهد که ادله خداشناسی حضرت در نهجالبلاغه، علاوه بر استحکام در محتوا، از ساختار و شکل منطقی نیز برخوردار است.
Machine summary:
از نظر ایشان دسترسی به کنه ذات و صفات حق تعالی غیر ممکن است، اما از طریق علم حضوری و نیز علم حصولی به صفات او، میتوان به شناخت خداوند نایل شد؛ هرچند این شناخت نیز بر حسب توانایی و استعداد افراد متغیر است.
گفتنی است در نهجالبلاغه براهین مستقل خداشناسی کمتر از دیگر احکام خداشناسی مشاهده میشود؛ زیرا امیرالمؤمنین(ع) این امر را فطری میدانند و میفرمایند: «خداوندا، قلبها را بر اراده خویش خلق کردی و عقلها را بر معرفت خود مفطور ساختی» (مجلسی، 1403: 95/403) و «در شگفتم از کسی که درباره خدا شک کند، در حالی که آفریدههای خدا را میبیند» (سید رضی، 1388: 467).
ایشان در قسمتی از خطبه 186، به نفی حرکت از خداوند، به عنوان مبدأ موجودات، و اثبات ازلیت او اشاره کردهاند: حرکت و سکون در خداوند راه ندارد؛ (زیرا) چگونه میتواند چیزی بر او عارض شود که خودش آن را آفریده است؟ چگونه ممکن است آنچه خود آفریده در او اثر بگذارد؟ یا خود از پدیدههای خود اثر پذیرد؟ اگر چنین شود ذاتش چون دیگر پدیدهها تغییر میکند و اصل وجودش تجزیه میپذیرد و دیگر نمیتواند ازلی باشد و هنگامی که (به فرض محال) آغازی برای او تصور شود، پس سرآمدی نیز خواهد داشت و این آغاز و انجام، به دلیل روشن نقص و نقصان و ضعف دلیل مخلوق بودن و نیاز به خالقی دیگر داشتن است.
تحلیل برهان إنی در نهجالبلاغه حضرت علی(ع) در قسمتی از خطبه 91 میفرمایند: «نمونههای فراوان از ملکوت قدرت خویش و شگفتیهای آثار رحمت خود که همه با زبان گویا به وجود پروردگار گواهی میدهند را به ما نشان داده که بیاختیار ما را به شناخت پروردگار میخوانند» (سید رضی، 1388: 91).