Abstract:
علم النفس یکی از مهمترین مباحث فلسفه اسلامی محسوب میشود. این پژوهش به بررسی جایگاه نفس و مراتب کمال آن در نظام فکری و فلسفی افضلالدین کاشانی میپردازد و به نتایج زیر دست یافته است:
افضلالدین در ارائه مباحث فلسفی رویکردی اشراقی دارد؛ محور مباحث فلسفه آگاهیمحور وی، «نفس» بهعنوان موجودی خودآگاه است؛ عقل/ نفس بهعنوان یک حقیقت الهی و متافیزیکی خودآگاه باب ورود به فلسفه افضلالدین است. ازاینرو آگاهی و ادراک نفس تا مرحله نیل به حقیقت از اهمّ مباحث فلسفی وی به شمار میرود؛ تا جایی که وی مراتب کمال نفس را منطبق با مراتب علم و آگاهی دانسته و به تبع مراحل هفتگانه سیر و سلوک آیینی و عرفانی، مراتب و مدارج کمال نفس را در طی مراحل هفتگانه عقلانی ترسیم میکند. تفاوت تشکیکی مراتب ادراک در همه این مراتب به حقیقت واحد آگاهی منتهی میگردد؛ چنانکه نفس با وصول به هر مرتبه، بر میزان آگاهی و خودآگاهی او افزوده میشود تا به مرتبه عقلانی ـ مرتبه اتحاد عقل و عاقل و معقول ـ نائل گردد.
Machine summary:
افضل الدین کاشانی، نفس ناطقه ، مدارج کمال ، آگاهی، عقل ، خرد مقدمه و طرح مسئله علم النفس یکی از مهم ترین مباحث تاریخ فلسفه است که از فلسفۀ یونانی تا حکمت اسلامی در مراحل مختلف به فراخور، از جهات مختلف موضوع بحث قرار گرفته است ، اعـم از مباحـث اخلاقی و عرفانی و یا جهان شناختی و حتی طبیعیاتی.
در هر حال ، نفس و مباحث مرتبط با آن در نزد افضل الدین چه جایگاهی دارد؟ امری طبیعی است یا الهی؟ سیروسلوک آن اخلاقی و عرفانی است یـا عقلانـی؟ و در نهایـت کمـال آن در چیست و چگونه بدان دست مییابد؟ پژوهش حاضر برای پاسخ به پرسش هایی از این قبیل به بررسی مصنفات و به ویژه رسالۀ مدارج الکمال افضل الدین کاشانی میپردازد و با توجه به قرابت زمانی وی با شیخ اشراق به رویکرد اشراقی افضل الدین نیز در این بحث نظر دارد.
اما به عنوان امتیاز هم قابل توجه است ؛ زیرا افضل الدین با این تعریف گسترده از دیدگاه مشائیان فاصله میگیرد و همین امر را میتوان به عنـوان وجـه امتیـاز فلسفه های وجودی با مسلک اشراقی قلمداد نمود؛ چنان که نفوس مدبره سهروردی نیز این گونه است و شامل نفوس فلکی و نفوس انسانی میشود.
طبق نظر سهروردی نیز سومین مرتبه از کمال یافتگان ، نفوس پاکی هستند که در علم و عمل قوی بوده و در زمرٔە سعادتمندان درجه اول به شمار میروند و در قرآن کریم از آن ها به «مقربان » یاد میشود (سهروردی، ١٣٨٠، ج ٢: ٢٢٢) مرتبه ای که افضل الدین از آن به «ابرار و اخیار» یـاد میکند و افرادی را که در این مرتبه قرار میگیرند، «خـواص و برگزیـدگان » مـینامـد (مرقـی کاشانی، ١٣٦٦: ٣٧).