Abstract:
گزارش سیاحان اروپایی درباره تصوف دوران صفویه، از آن جهت که فارغ از الزامات تاریخنگاری رسمی نگارش یافتهاند، جزئیاتی بدیع و ارزشمند را در بردارند. این مقاله که با شیوه توصیفی-تحلیلی تالیف شده، میکوشد تا گزارش سیاحان را در مقایسه با آثار مخالفان، موافقان و پژوهشگران تصوف ارزیابی کند. نتیجه این که سیاحان به سبب اقامت محدود و مسیرهای مشخص، صوفیان بسیاری از مناطق ایران را ندیدند و لذا توصیفات آنها جامعیت ندارد. گزارش سیاحان عموما نشانگر رویارویی مستمر دراویش نعمتی- حیدری، انزواطلبی و لاابالیگری بعضی صوفیه، و وابستگی شماری از آنان به حاکمیت است. گردآوری وجوهات از رهگذران و اظهار کرامات نیز از جمله رفتارهای صوفیهاند که اغلب مورد پیشداوری و تعمیم سیاحان قرار گرفتهاند. بعضی خدمات صوفیه به جامعه شیعی و محبوبیت اولیای تصوف نزد مردم نیز مورد توجه سیاحان بوده است. البته تناقضهایی در گزارش سیاحان وجود دارد که احتمالا ناشی از ذهنیت اروپایی و یا جهتدهی مترجمان است.
Machine summary:
این پژوهش در نظر دارد به نقد و بررسی گزارش سیاحان اروپایی از تصوف و صوفیان ایران عصر صفوی بپردازد و در این میان به سؤالات زیر پاسخ دهد: الف) معیارهای نقد گزارش سیاحان اروپایی از تصوف ایرانی کدامند؟ ب) نوشتار سیاحان اروپایی در باب صوفیه ایرانی حاوی چه مؤلفههایی است؟ ج) با توجه به معیارها، گزارش کدام یک از سیاحان قابل اعتماد است؟ د) رویکرد سیاحان در این گزارشها، متأثر از چه عوامل احتمالی بوده است؟ چنانکه خواننده هوشمند مینگرد، دو پرسش نخست به شکل مبسوط در متن پاسخ داده شد و پاسخ دو پرسش اخیر، از لابهلای این پژوهش، کاویدنی و یافتنی است.
دیگر مقالاتی که به دیدگاههای سیاحان عصر صفوی پرداختهاند نیز یا نقش صوفیه را بسیار کمرنگ جلوه داده یا اصولا بدان توجه نکردهاند که از آن جمله میتوان موارد ذیل را برشمرد: مقاله حمید حاجیان پور فقط نظر سیاح اروپایی، کمپفر، را بهطور مختصر بازتاب نموده است.
2. وضعیت صوفیه از دیدگاه محققان برای سنجش گزارشهای سیاحان عصر صفوی از تصوف، لازم است که تصویری جزئیتر از وضعیت طریقههای این دوره نیز ارائه کنیم.
این گزارش درواقع شرح حال «توحیدخانه» است و چند نکته را در بردارد: نخست، اینکه تبلیغات منفی علیه صوفیان از طرف علمای قشری و نیز سوءاستفاده صوفی نمایان از عنوان صوفی، جوی بدبینانه را نسبت به دراویش در برخی شهرهای ایران به وجود آورده بود.
در مقایسه با دیگر سیاحان عصر صفوی، شاردن بیشترین حجم از سفرنامه خود را به توصیف صوفیه اختصاص داده و از این جهت، توجهی بیش از دیگران نسبت به این طیف از جامعه ایران روا داشته است.