بینامتنیت قرآنی در طرب‌المجالس براساس نظریة ژرار ژنت Journal Article

بینامتنیت یکی از مباحث نوین در نقد جدید است که به ارتباط و تعامل بین متون می‌پردازد. بر اساس این نظریه، متون و گویندگان آنها از یکدیگر متاثر هستند و آگاهانه و یا ناخودآگاه از سرچشمه‌های ادبی و فکری یکدیگر بهره‌مند شده‌اند. استفاده از مفاهیم و تعلیمات قرآنی از دیرباز در بین شاعران و نویسندگان فارسی زبان برای اعتبار و غنای سخن خویش مرسوم بوده است. جنبه‌های ادبی و بلاغی قرآن همراه با مفاهیم و آموزه‌های اخلاقی آن باعث این توجه شده است. طرب المجالس یکی از آثار نثر فارسی در قرن هشتم است. دوره‌ای که به‌واسطه تاثیر قرآن و حدیث و ادبیات عرب بر ادبیات فارسی، یکی از قابل توجه‌ترین دوران است. نویسنده کتاب توانسته با استفاده از آیات و احادیث کتاب را به‌گونه‌ای اخلاقی و آموزنده تحریر کند. انس و آشنایی هروی با قرآن و معارف دینی و عرفانی در تمام این اثر به چشم می‌خورد. نویسندگان این مقاله برآنند که با شیوة توصیفی – تحلیلی و روش نقد بینامتنیت ژرار ژنت این ویژگی طرب‌المجالس را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که دو نوع بینامتنیّت صریح و ضمنی در طرب‌المجالس دیده می‌شود. بیشترین بهرة نویسنده از بینامتنیت صریح است که به شکل اقتباس از آیات قرآن به اشکال و دلایل مختلف صورت گرفته است.

Intertextuality, which deals with the relationship and the interaction between texts, is one of the newest theories in new criticism, According to this theory, texts and their producers are influenced by each other and they consciously or unconsciously use the literary and intellectual origins of each other. It has long been common among Persian poets and writers to use Qur’anic concepts and teachings to add credibility and richness to their work. The literary and rhetorical aspects of the Qur’an along with the Qur’anic ethical concepts and teachings, have created the attraction of such attention. Tarabol Majales is one of the works of Persian prose belonging to the eighth century, which is one of the most considerable periods due to the influence of the Qur’an and hadith as well as Arabic literature on Persian literature. Using Qur’anic ayahs and hadith, the author of the book, Mirhossein Heravi, has been able to write his book containing ethical and informative points. Throughout the book, one can see his familiarity and fondness of the Qur’an, religious and mystical teachings. The present descriptive-analytical paper aims to analyze this feature by using Gerard Genette's method of analyzing intertextuality. The results show that there are two types of explicit and implicit intertextuality in Tarabol Majales and Heravi has employed explicit intertextuality more frequently and in the form of adapting from Qur’anic ayahs in various forms and for different reasons.

موجود است ، ولی این نظریه در گفتمان نقد جدید با مباحث فوق کاملاً متفاوت است ؛ زیرا در این گونه مباحث بیشتر جنبه منفی آنها مورد بررسی قرار میگرفت ؛ در حالی که در نظریۀ بینامتنی، جنبه های مثبت آن مورد ارزیابی قرار میگیرد که بر اساس آن ، فهم متون بهتر و دقیق تر خواهد شد؛ به این معنی که با پژوهش های بینامتنی، بهتر و دقیق تر میتوان از متون بهره برد» (رنجبر و عربی،١٣٩٠: ٢) بینامتنیت در مورد روابط میان متون به کار برده شد بدان معنا که هیچ متن جدید و مستقل از متون دیگر وجود ندارد و هر متن برای شکل گیری نیازمند منابع گوناگونی است که در آن پنهان است . هرچند نظریۀ بینامتنیت موضوعی تازه و نوین قلمداد میشود، اما در ادبیات فارسی و عربی بدون سابقه نیست ؛ «تفکر ارجاع بینامتنی را در همه جا و از جمله مطالعات نقد ادبی و زبانی خودمان با نام - ها و مفهوم های متفاوت میبینیم ؛ تلمیح ، انتحال ، شان نزول ، مقام ، مقال ، شیوة روایت تو در تو یا متن در متن شرقی و ایرانی، نقش احادیث ، اخبار، روایات ، نصرانیات و اسراییلیات در تفسیر قرآن ... - طرب المجالس به چه میزان و چگونه با قرآن رابطۀ بینامتنی برقرار کرده است ؟ - انگیزه ها و نیات مؤّلف از برقراری گفتگو و رابطه با قرآن چیست ؟ پیشینه دربارة نظریۀ بینامتنیت ، کتاب ها و پایان نامه ها و مقالات بسیاری تألیف شده است که از آن جمله میتوان به مقالات بهمن نامور مطلق (١٣٨٦) با عناوین «مطالعه ارجاعات درون متنی در مثنوی با رویکرد بینامتنی» و «ترامتنیت مطالعه روابط یک متن با دیگر متن ها» اشاره کرد.