Abstract:
در سده چهارم هجری و با استقرار حکومت آل بویه در نیمه غربی ایران، از نهادهای اجتماعی و شهری حمایت شد. این نهادهای اجتماعی عمدتا در قالب مراکز علمی (دارالعلم‌ها و کتاب‌خانه‌ها) و بیمارستان‌ها در جهت ارائه خدمات درمانی و آموزشی و بر پایه وقف در شهرها شکل می‌گرفتند. این پژوهش با روش مطالعه تاریخی سعی دارد تا ضمن بازکاوی نقش وقف در شکل‌گیری و پایداری نهادهای مزبور، عوامل موثر بر فراز و فرود وقفیات دوره بویهیان را در بستر تحولات تاریخی بررسی و کاوش کند.
نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که موقوفات نهادهای عصر آل بویه منبع مالی پایداری برای آن‌ها ایجاد کرد و زمینه‌‌های پیشرفت را در این دوره فراهم آورد. اما پس از پایان سیطره سیاسی آل بویه، به‌بهانه جهتگیری شیعی دارالعلم‌ها و کتاب‌خانه‌ها، موقوفات وابسته به آن‌ها در جریان رخدادهای تاریخی با آسیب مواجه شدند و درنتیجه، فعالیت آن‌ها با افول مواجه شد. اگرچه وقفیات مرتبط با بیمارستان‌ها بعضا حتی تا اواخر دوره ایلخانان همچنان پایدار ماندند. وجود حکومت‌های نیمه‌مستقل و محلی، همچون اتابکان فارس، در برخی شهرها به دوام موقوفات درمانی بویهیان یاری رسانید.
By the establishment of the Buyid government in the western half of Iran in the fourth century AH, social and urban institutions were supported. These institutions were mainly established based on waqf in the form of scientific centers (Dar al-Ilms –academies- and libraries) and hospitals to provide remedial and educational services. The present paper attempts to investigate the role of the waqf in the establishment and constancy of these institutions by exploring the historical factors affecting the rise and fall of the Buyids.<br>
The results depict that the dependence of the Buyid institutions on waqf provided Buyids with a fixed financial source and caused prosperity. However, after the Buyid domination, due to the Shiite tendencies in the formation of academies and libraries, their waqfi properties were also damaged in the course of historical upheavals and their activities declined. But the waqfi properties related to hospitals survived even until the late Ilkhanid era. The existence of semi-independent and local governments such as the Atabeks of Fars contributed to the survival of the Buyid medical waqfi instutitions in some cities.
Machine summary:
ايـن پـژوهش بـا رويکرد تاريخي و روش توصيفي-تحليلي ، با تکيه بر مطالعات کتاب خانه اي، سعي کرده جايگاه وقف را در مؤسسات و بنيادهاي علمي و فرهنگي عصر بويهيان بازکاوي کند و افزون براين ، عوامل مؤثر بر فراز و فرود موقوفات را نيز مورد تحليل قرار دهد.
در «دارالعلم هاي دورة آل بويه و نقش آن در شکوفايي و ارتقاي علم و دانش »٣، اگرچه مبسوط تر به بازشناخت دارالعلم ها و کتاب خانه هاي ايجادشده توسط آل بويـه پرداختـه شده است ، نه تنها نقش وقف در ادارة دارالعلم ها آن چنان که بايد مورد توجه قرار نگرفته ، بلکه به نقش ايـن مهـم در فـراز و نشـيب ايـن موقوفـات در طـول زمـان هـم توجـه نشده است .
علاوه بر کتاب هاي وقفي واقف ، در اين دارالعلم بزرگ وقفـي، کـه مجمـوع کتاب هايش به ده هزار جلد ميرسيد، بسياري از دست نوشته هاي استنساخي دانشـمندان و علماي بزرگ يا نسخۀ اصلي آثار هم وجود داشت که به آنجا وقف شده بود (ابن اثير، ٣٦٠/٢٢).
پادشاهان و واقفان بويهي در دورة آل بويه علاوه بر دارالعلم ها، کتاب خانه هايي نيز وقف ميکردند که بيشتر در حـوزة غربـي ايـران پراکنـده بودنـد.
رونق دارالعلم ها، کتاب خانه ها، و بيمارستان ها بستگي مستقيم به اين وقفيات داشت ، چراکه اين موقوفات با در اختيار نهادن پشتوانه هاي مالي، زمينۀ رشد اين مراکز را، ازجملـه بـا بـه کـارگيري نخبگان علمي و پزشکي زمانه ، فراهم مي کردند.
(
, 
, 
)
