Abstract:
یکی از دستههای گوناگون ضمانت اجراهای قراردادی، ضمانت اجراهای ناظر به فقدان یکی از عناصر ضروری تشکیل قرارداد است. در حقوق ایران معمولاً تنها از بطلان قرارداد صحبت به میان میآید و آن را با فساد قرارداد مترادف میدانند؛ لیکن در فقه حنفی که در برخی نظامهای حقوقی منطقه نظیر کشور افغانستان نیز مؤثر واقع شده است، برای فقدان برخی عناصر ضروری، ضمانت اجرای بطلان و برای برخی دیگر، ضمانت اجرای فساد را پیشبینی کردهاند و در واقع فساد را حدفاصل بطلان و صحت قرار دادهاند. در نظام حقوقی فرانسه، در عرض بطلان، از مفهوم عدم وجود قرارداد نیز صحبت به میان آمده است که عمدتاً ناظر به فقدان رضا، موضوع و سبب تعهد است و در سایر موارد اصولاً از ضمانت اجرای بطلان استفاده میشود. این ضمانت اجراها ویژگیهای مشترکی دارند و اصولاً مانع جریان آثار عقد میشوند، لیکن هر یک از این نهادها در نظام حقوقی منشأ، آثار و احکام اختصاصی نیز دارد. بهنظر میرسد آنچه بهعنوان عدم وجود قرارداد در فرانسه بیان میشود، به مفهوم بطلان در فقه حنفی شبیه است و نیز آنچه بهعنوان بطلان در فرانسه مطرح است از برخی وجوه با فساد قرارداد در فقه حنفی مشابهت دارد، این در حالی است که در حقوق ایران تنها از نهاد بطلان صحبت میشود و آنچه در سایر نظامها تحت عنوان فساد و عدم وجود قرارداد طرح میگردد، در ایران تحت عنوان بطلان بررسی میشود و با توجه به فقدان اثر عملی، دلیل موجهی برای تفکیک آنها وجود ندارد.
Of the various categories of contractual performance bonds, performance bonds related to the absence of one of the essential elements of the contract can be mentioned. Usually, in Iranian Law, only the nullity of the contract has been mentioned and it has been considered synonymous with corruption of the contract, but in the Hanafi Jurisprudence that has affected some legal systems like Afghanistan, for the lack of some essential elements, performance bond for nullity has been considered and for others, performance bond for corruption has been considered and corruption has been regarded something between nullity and validity. In French Law, aside from nullity, the absence of the contract is also discussed which is mainly related to the lack of consent, subject and the cause for obligation, and in other cases, principally the performance bond for nullity is used. These sanctions have common characteristics and they are hindering the effectiveness of a contract, but each of these entities in the legal system have particular origin, effects and provisions specific for them. It seems that what is called in France, the absence of contract, is similar to the concept of nullity in Hanafi Jurisprudence and what is considered as nullity in France, in Hanafi jurisprudence is similar to the corruption of contract in some aspects. However, in Iran, only the entity of nullity has been discussed and what is called corruption and the absence of the contract in other systems, is discussed as nullity in Iran and given the lack of practical effect, there is not any good reasons to separate them.
Machine summary:
از بررسیهای صورت گرفته در این نظامها، این نتیجه بهدست میآید که همگی بطلان را بهعنوان یک ضمانت اجرای ناظر به عدم وجود برخی از عناصر ضروری برای تشکیل قرارداد مقرر کردهاند؛ لیکن، از مطالعه نظام حقوقی فرانسه این مهم استنباط میشود که برخی نویسندگان در کنار نهاد بطلان (Nullité)، از نهاد عدم وجود (Inexistence) قرارداد نیز در برخی موارد استفاده کردهاند و همچنین در فقه حنفی که در حال حاضر در حقوق موضوعه برخی کشورهای منطقه نظیر کشور افغانستان نیز مؤثر واقع شده است، در عرض بطلان و در نقطه مقابل صحت قرارداد، نهاد «فساد» قرارداد نیز پیشبینی شده است؛ در حالی که در حقوق ایران معمولاً از نهاد «عدم وجود» قرارداد صحبتی به میان نمیآید و در جایی که به «فساد» قرارداد اشاره میشود، اصولاً منظور همان بطلان قرارداد است.
در خصوص بطلان نیز پیشتر بیان شد که در دید حقوق، هیچ اثری بر عمل حقوقی باطل بار نمیشود؛ با وجود این همانگونه که برخی حقوقدانان اشاره کردهاند (کاتوزیان، 1379ش، 2/298) گاهی احکامی دیده میشود که میتواند مشعر بر وجود پارهای آثار جنبی بر عقد باطل باشد (فاضل مقداد، 1403ق، 357)؛ برای مثال مطابق بند 2 ماده 362 قانون مدنی ایران، «ضمان درک» از آثار بیع صحیح قلمداد شده است، در حالی که خرید و فروش مال تعلق به غیر، باطل است و در بیع باطل فروشنده ضامن درک مبیع و خریدار ضامن درک ثمن قرار میگیرد و ملزم به رد مالی میشود که بهعنوان عوض دریافت کرده است.