Abstract:
آگاهی از تاریخ اندیشهها هر محققی را ناگزیر رهسپار کانونهای زایش آن تفکر میکند. بنابراین پیجویی از تاریخ تفکر و سیر اندیشۀ شیعی نیز نیازمند آشنایی و واکاوی حوزههای اندیشهساز آن است. در این میان، حوزۀ حدیثی شیعیان در بغداد در تولید علم و عالمپروری از جایگاه ویژهای برخوردار بود. در پژوهش حاضر، تاسیس این حوزه و مراحل بالندگی آن تا انتهای سدۀ سوم و نیز عملکرد حوزۀ بغداد در سه عرصۀ علمآموزی، تالیف آثار و انتقال مکتوبات گذشتگان بررسی، تبیین و تحلیل میشود. بر اساس یافتههای این پژوهش، پیشینۀ حرکت علمی شیعیان بغداد اغلب به عالمان محلۀ کرخ در عصر صادقین علیهما السّلام میرسد. تلاش علمی این گروه و جمعی از مهاجران کوفی در دوران تاسیس شهر بغداد بهدلیل فقدان ظرفیت علمی لازم و شرایط سخت سیاسی به تاسیس حوزۀ بغداد نینجامید. این حوزه از زمان تاسیس تا انتهای قرن سوم سه مرحله را گذرانید. مرحلۀ نخست(دوران مهاجران)، حوزۀ بغداد بهوسیلۀ عالمان مهاجر کوفی پایهگذاری شد. مرحلۀ دوم(دوران بومیان)، شکوفایی این حوزه به دست عالمان بومیاش بود و حتی دوران خفقان متوکل نتوانست روند رو به رشد آن را متوقف سازد. مرحلۀ سوم(عصر غیبت صغری)، تلاطمهای عقیدتی مانع پویایی این حوزه بهواسطۀ فعالیت عالمان بغدادی و رحلههای علمی نشد. تجربۀ دو نمای متفاوت از علمآموزی، پرتالیفی، جامعنگاریهای متعدد و پیشتازی در نگارش برخی تکنگاریها ـ که بررسی اعتبار این آثار نشانگر منزلت والای حوزۀ بغداد استـ و انتقال گستردۀ میراث معتبر و کهن ثقات متقدم شیعه، گزارشی از عملکرد حوزۀ حدیثی بغداد است.
Machine summary:
تبیین پیشینۀ علمی شیعیانِ بغداد، ذکر مراحل شکلگیری و بالندگی این حوزه تا پایان سدۀ سوم و نیز تحلیل عملکرد عالمان حوزۀ بغداد در سه عرصۀ علمآموزی، تألیف آثار و انتقال میراث مکتوب گذشتگان، از جنبههای نوآوری این تحقیق است.
شخصیتی چون حسن بن سَّری کرخی از اصحاب صادقین( و برادرش علی بن سَّری از یاران امام صادق(نجاشی، 1407ق، ش97؛ طوسی، 1381ق، ص131، 245) به همراه دیگر اصحاب این امام، یعنی عیسی بن سَّری، یحیی بن حجاج کرخی، خالد بن حجاج و ابراهیم کرخی(همان، ش802، 1204؛ همان، ص۱۶۷، 198 و ۲۵۸)، شش عالم محلۀ شیعهنشینِ کرخِ بغداد بودند که روایات برجایمانده از آنان در منابع معتبر حدیثی همچون کتب اربعه(کلینی، 1407ق، ج2، ص19، 21، 292، 441، 580، 628، 672، 673؛ ج3، ص16، 306؛ ج4، ص321، 488، ج5، ص84، 141، 177، 194، 198، 201، 243، 244، 268، 269، 286، 323، 365، 564؛ ج6، ص30، 194، 274 و...
بهعلاوه معدود روایات عالمان سهگانۀ کرخ و دو روایت موجود از فضل بن سلیمان بغدادی(قمی، 1404ق، ج2، ص377؛ کلینی، 1407ق، ج8، ص274) در منابع روایی، مؤید اوضاع و شرایط جامعۀ شیعه در عصر منصور عباسی و گواه آماده نبودن ظرفیت بغداد برای تأسیس حوزۀ حدیثی شیعیان است.
همچنین شاید بتوان سختگیری دستگاه خلافت را ناشی از اشراف اطلاعاتی نسبت به رونق و شکوفایی حوزۀ شیعیان در بغداد تلقی کرد؛ حوزهای که در این دوران با اقبال سایر مدارس حدیثی شیعه مواجه شده بود و عالمان آن با تربیت شاگردان فراوان و نگارش آثار گوناگون در زمینههای مختلف علوم اسلامی، این حوزه را در کنار حوزۀ کوفه به مرکز علمی دوم شیعه تبدیل کرده بودند.