Abstract:
حفظ قرآن به معنای به خاطر سپردن آیات و سوره های آن، از زمان نزول قرآن تابه حال، همواره مورد عنایت مسلمانان قرار داشته و از ارزش و جایگاه والایی برخوردار بوده است. فراموشی الفاظ قرآن پس از حفظ آن نیز امری ناپسند قلمداد می شود. این باور گاه تا به آنجا پیش می رود که بر مبنای برخی روایات نظیر روایت نبوی «من تعلم القرآن ثم نسیه لقی الله اجذم» فراموش کننده قرآن، مستحق عقوبت در روز قیامت دانسته می شود. نویسندگان این مقاله، با روش «توصیف و تحلیل» برای دستیابی به مفهومی صحیح از حدیث یادشده، ابتدا با استفاده از قواعد و معیارهای حدیث شناختی، به بررسی سلسله سند حدیث می پردازند و اشکالات آن را مطرح می کنند، سپس با نگاهی به نظریات شارحان و محدثان، به تحلیل متن حدیث پرداخته و از مفهوم صحیح آن که نوعی تشبیه و یا کنایه است، پرده برمی دارند.
Machine summary:
در پیشینۀ این تحقیق به مقالهای با عنوان «کیفر فراموشی قرآن» از آقای سید کاظم طباطبایی(۱۳۷۶، ص۷۲ـ۷۹) میتوان اشاره کرد که صرفاً به ترجمه و شرح حدیث مذکور از امالی سید مرتضی بسنده نموده و سند حدیث و نیز دیدگاه دیگر شارحان حدیث را مورد مطالعه و ارزیابی قرار نداده است.
حدثنا مسدد حدثنا خالد عن یزید بن ابی زیاد عن عیسی بن فائد عن رجل عن سعد بن عبادة سمعت النبی یقول: «من قرأ القرآن ثم نسیه لقی الله أجذم» (حربی، 1405ق، ج2، ص428) افزون بر این پنج کتاب، در سایر کتب حدیثی اهل سنت که در قرنهای بعد نگاشته شدهاند نیز، این حدیث به چشم میخورد که در واقع از کتب متقدم و با همان طرق و یا بهطور مرسل حدیث را نقل کردهاند.
برخی مفسران مانند ابن کثیر(1419ق، ج5، ص285)، زحیلی(1418ق، ج16، ص299) و قاسمی(1418ق، ج7، ص164) نیز در ذیل آیۀ «قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنی أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصیراً قالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آیاتُنا فَنَسیتَها وَ كَذلِكَ الْیوْمَ تُنْسى»۱(طه: 125 و 126) بیان میکنند که نسیان لفظ قرآن درحالیکه معنای آن فهمیده شود و به مقتضای آیات عمل شود، داخل در وعید خاص آیه نیست؛ هرچند نسبت به فراموشی آیات در سنّت نهی اکید وارد شده است و سپس به حدیث مورد بحث اشاره میکنند.
اما بر این رأی اشکالاتی وارد شده است، از جمله اینکه ابن اثیر(1367، ج1، ص251) در ردّ استناد ابوعبید به حدیث امام علی( میگوید: «در حدیث منقول از علی( معنایی وجود دارد که در حدیث نسیان قرآن نیست؛ زیرا از بین اعضای بدن، دست است که بیعت را انجام میدهد و بیعتکننده هنگام بیعت دستش را در دست امام قرار میدهد و بهوسیلۀ دست بیعت گرفته میشود.