Abstract:
گنبدهای شلجمیشکل ازجمله گنبدهای دوپوسته گسسته به شمار میروند که از اواسط قرن نهم هجری قمری/ پانزدهم میلادی و همزمان با دوره تیموری در ایران رواج مییابند. در این شکل از گنبدها، پوسته خارجی در زیرِ قاعده قوس از خط مستقیم منحرف میشود و بدینوسیله تولید شکمدادگی مختصری میکند که در اصطلاح معماری به آن، آوگون گفته میشود. گنبد شلجمی بهعنوان بخشی از فرهنگ معماری ایرانی محسوب میشود و معماران این سرزمین این سازه پیچیده را بهگونهای شایسته تا به دوران معاصر مورداستفاده قرار دادهاند. درنتیجه به نظر میرسد که این شکل از گنبد، نیازمند یک ارزیابی دقیق پیرامون طراحی، مکانیسم انتقال نیرو و ویژگیهای عناصر سازهای آن باشد. در این مقاله هدف اصلی، نشان دادن نقش آوگون بهعنوان عنصری معمارانه در گنبدهای شلجمی شکل است که پیشازاین، تنها کارکردی زیباییشناسانه برای آن متصور بودهاند. در پژوهش حاضر، گنبد شلجمی شکل مسجد شاه مشهد، بهعنوان نمونه موردی انتخابشده است. این گنبد در نرمافزار Abaqus شبیهسازی گردید و سپس واکنش آن در برابر بارهای استاتیکی (بار وزن) و دینامیکی (بار زلزله) مورد آزمایش قرار گرفت. بهمنظور نشان دادن نقش آوگون، مقایسهای میان این گنبد و گنبدی با تمامِ ویژگیهای معمارانه مشابه، اما بدون آوگون، انجام گرفت. تحلیل موردنظر نشان داد که آوگون، تنها عنصری زیباییشناسانه نبوده و رواج این شکل از گنبد دلیل سازهای نیز داشته است. به این صورت که آوگون، از میزان فشاری که نیروی وزن به پایههای گنبدخانه وارد میکند میکاهد.
Bulbous domes are among discontinuous double-shell domes and has been developed in Iran since the middle of the 9th century AH/ the 15th century AD, concurrent with Timurid period. In this shape of domes, the dome profile was changed so that it began a return below the base of the arch, producing thereby a slight bulge that. The terminology for bulge in Iranian architecture is Avgun. Bulbous dome is considered as a part of Iranian architectural culture and the architects of this land have used this complex structure in a way that has been developing ever since its formation. It seems that this shape of dome requires a precise assessment in terms of design, mechanism of power transmission, and features of structural elements. The main purpose of this paper is to show the role of Avgun as an architectural structure in the bulbous domes, which supposed to have just an aesthetic function. In this study, the bulbous dome of Shah Mosque was simulated using Abaqus software. Then, its responses to the static and dynamic loads were tested. In order to show the Avgun role, this dome was compared with another dome, without Avgun, that possessed all similar architectural characteristics. The analysis revealed that Avgun is not just an aesthetic feature and that its prevalence had a structural reason too; So that Avgun reduces the amount of the dome's weight pressure on the dome chamber bases.
Machine summary:
در اين ميان گنبدهاي شلجمي شکل ، نمونه اي از گنبدهاي دوپوسته گسسته در فرهنگ معماري ايران به شمار ميروند که در اوايل قرن نهم هجريقمري/ پانزدهم ميلادي و هم زمان با دوره تيموري رواج مييابند.
پيشينه پژوهش در ارتباط با انتقال نيرو در گنبدهاي دوره اسلامي ميتوان به مقاله مهرداد حجازي با عنوان «تحليل لرزه اي گنبدهاي ايراني »١ اشاره کرد که در آن سيستم سازه اي تعدادي از گنبدهاي تاريخي ايران با مصالح بنايي و مقاومت و پايداري آن ها در برابر اثرات ديناميکي زلزله با استفاده از نرم افزار NISA-II موردبررسي و تحليل قرارگرفته است .
روش ساخت گنبد و زمينه تاريخي پيدايش گنبدهاي شلجمي شکل ساخت يک گنبد، تنها يک عمل فني ساده نيست ؛ بلکه به معني حل مسائل ايستايي آن با استفاده از مصالح موجود و در نظر گرفتن حدود عملکرد درخواست شده و همينطور در نظر گرفتن شکلي است که مشخص کننده الحاق آن با محيط اطراف خود است .
Hejazi) مطالعات تاريخي نشان ميدهد، معماران ايراني براي رسيدن به سازه اي پايدار با آگاهي از مسائل ايستايي گنبد، در طول چندين قرن با بهره گيري از انواع قوس ها، به گنبدها تنوعي گسترده بخشيده اند؛ تنوعي ناشي از اختلاف دوره هاي تاريخي، تغيير دهانه فضاها، نحوه انتقال مربع به دايره (گوشه سازي)، تغيير ضخامت و استفاه از دو پوشش داخلي و خارجي و ...
در نتيجه پژوهش حاضر مربوط به مدل سازي و آناليز استاتيکي تحت بار وزن و همچنين آناليز ديناميکي تحت بار زلزله به صورت مقايسه ميان گنبد آوگون دار مسجد شاه مشهد و گنبدي با تمام ويژگيهاي گنبد قبلي ولي بدون آوگون است .