Abstract:
شناخت عقل و خرد از جمله مباحث بسیار اساسی در فلسفه، معرفتشناسی و روششناسی است. هستیشناسی عقل که در فلسفه بررسی میشود، منزلت معرفتشناختی عقل را تعیین میکند و معرفتشناسی نیز بنیادهای روششناختی علوم و معارف را پی میریزد؛ از این رو هستیشناسی و معرفتشناسی عقل اهمیت درخور توجهی دارد. این مسئله در نگره تفکیکی نیز جایگاه برجستهای یافته، در صدر مسائل آن قرار دارد. با توجه به نقشی که این رویکرد میتواند در حوزه معارف دینی ایفا و جهتگیریهای خاصی را دنبال کند، لازم مینماید عقلشناسی آن در بوته سنجش قرار گیرد. مقاله حاضر در پی آن است این مسئله را رصد و نتایجش را روشن کند. روش تحقیق در این بحث اسنادی و تحلیلی است و ماحصل آن این است که نگره عقلشناختی تفکیکی تهی از هر گونه پشتوانه عقلی و نقلی است و درنهایت به ندانمگویی و بنبست معرفت میانجامد.
Machine summary:
ج) نسبت عقل و علم در نظر اصفهاني حقيقت عقل و علم يکي بيش نبوده و اختلاف آنها از دو جهت است : الف ) بر حسب دارندگان: ميرزا معتقد است نور علم همان نور عقل را ميماند؛ با اين تفاوت که نور عقل ، حسن و قبح را براي مميز بالغ آفتابي ميکند، اما شعاع پرتو علم فراگيرتر است و براي کودک هم ظاهر ميشود (اصفهاني، ش١٠٩٤، ص٢٥).
ميرزا دلالت عقل بر ذات خود را از دو راه تبيين ميکند: الف ) روش عمومي يا آياتي؛ يعني اينکه اولاً ما نيک و بد افعال را درک ميکنيم و حسن و قبح افعال براي ما آشکار ميشود؛ ثانياً ظهور حسن و قبح ، ذاتي افعال نيست ، زيرا فعل مظلم است و کاشفيتي ندارد؛ ثالثاً نفس و روح انساني نيز سراسر ظلمت است و کاشفيتي نه براي خود دارد و نه براي ديگري.
درنتيجه ما از طريق عقل به عقل نگريسته ايم ؛ يعني عقل است که دلالت بر حسن و قبح افعال و عدم کاشفيت فعل و نفس کرده و روشن ميسازد در اين فرايند جز خودش کاشفي نيست : «فالعقل يدل بذاته علي ذاته ، و دليل علي آيته » (همان، ص٨١-٨٢).
از توضيح ميرزا در نسبت عقل و علم و مصاديقي که براي ادراکات عقلي مطرح کرده است ، روشن ميشود مستقلات عقليه در اصطلاح وي عمدتاً ناظر به ادراکات عقل عملي است ؛ اما اين به معناي نفي ادراکات استقلالي ديگر نبوده و امور ديگري چون وجود حق تعالي، نفس و...
بنابراين ادعاي ميرزا مبني بر اينکه تمام کاربردهاي واژه عقل در متون ديني مطابق با معناي مورد نظر وي، يعني عقل مستقل خارجي است که مدرک حسن و قبح ذاتي افعال ميباشد، ناتمام و مخدوش است .