Abstract:
پهلوی اول (حک. 1304ـ1320ش) به دنبال مدرنسازی تمام ارکان و اجزای جامعه بود. وقف یکی از اجزای جامعه و مهمترین منبع درآمد روحانیان به شمار میآمد. رضاخان با انجام اقداماتی همچون تغییر تولیت اوقاف، تغییر در روشهای اداره، نظارت، بهرهبرداری و در مواردی، تصرف عین موقوفات، در پی تسلط بر اوقاف بود. با رویکارآمدن پهلوی دوم (حک. 1320ـ1357ش)، سیطره بر اوقاف در سطحی کلان و با شتاب بیشتری پیگرفته شد. به این ترتیب حکومت پهلوی به تضعیف مالی روحانیان پرداخت و در مقابل روحانیان نیز به مقاومتهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در برابر حکومت پهلوی روی آوردند. سوال اصلی پژوهش این است که سیطره حکومت پهلوی بر اوقاف چه تأثیری در روابط علما با حکومت داشته است؟ پژوهش حاضر با بهرهگیری از روش تاریخی و به شیوه کتابخانهای و اسنادی، بر آن است تا با بررسی متغیر وابسته اوقاف، تصویری جامع از چالشهای حکومت پهلوی با روحانیان، در عرصه اقتصاد و دگرگونی کارکردهای وقف، ناشی از مدرنسازی به دست دهد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد گسترش سیطره دولت بر اوقاف، کاهش درآمد سالانه حوزههای علمیه و ازدسترفتن زمینهای بعضی از علمای صاحبزمین در جریان اصلاحات ارضی، سبب محرومیت نسبی اقتصادی و نارضایتی علما شد. این سیاست پهلوی و تنگنای اقتصادی روحانیان موجب موضعگیری آنها در مقابل حکومت پهلوی شد. در نهایت بهنظر میرسد اتحاد طیفهای مختلف روحانیان با دیگر نیروهای اجتماعی، موجب شکلگیری انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی شد.
First Pahlavi period (1304-1320 SH) sought to modernize all pillars and components of the society. The endowment considered as one of the components of society and the most important sources of income for the clergy. Reza Khan tried to dominate the endowments by changing the mastery of endowments, changing the managing methods, supervision, exploitation and in some cases, seizing endowments. By the rise of the second Pahlavi period (1320-1357 SH), domination over the endowments pursued to a greater level and with more acceleration. Therefore, Pahlavi dynasty weakened the clergy financially, and in return, the clergy also resisted politically, culturally and socially against the Pahlavi dynasty. The main question of the study is what effect the Pahlavi dynasty domination over the endowments had on relationships of the clergy with the government? The present study by using historical method and library and documentary approach tries to show a comprehensive picture from the challenges between Pahlavi dynasty and the clergy in economy and transformation of endowment functions due to modernization by examining the dependent variable of endowments. The results of this study indicate that the increase of government domination over endowments, reduction of annual incomes of the seminaries and the loss of lands of some of the clergy during the land reform, caused relative economic deprivation and dissatisfaction of the clergy. This policy of Pahlavi and the economic bottleneck of the clergy made them take a stand against the Pahlavi dynasty. Eventually, it seems that the union of different groups of the clergy with other social forces has led to the formation of the Islamic revolution under the leadership of Imam Khomeini in Iran.
Machine summary:
مسئله اساسي تحقيق حاضر اين است کـه روحانيـان در مقابـل نوسـازي اقتصـادي که منجر به ازدست دادن بسياري از منابع درآمدي آنها شد، چـه واکـنش و سياسـتي در پيش گرفتند؟ بررسي واکنش روحانيان به پيامدهاي نوسازي اقتصادي، از چند جهت داراي اهميت و ضرورت است : اول آنکه ظرفيت و پذيرش تحليل ها و تفسيرهاي گوناگوني دارد، لذا مي توان آن را با رويکردهايي متفاوت بررسي و ارزيابي کرد؛ دوم مي توان به پاسخ هايي نو و بديع دست يافت که پيش تر عنوان نشده است ؛ سـوم آنکـه از دوره ايـران باسـتان تاکنون ، سنت وقف با طي فراز و نشيب هاي بسيار، به حيات خود ادامه داده و پرداختن به آن از اهميت خاصي برخوردار است .
همچنـين مقـالات «وقـف شناسـي جغرافيايي شهر تهـران از دوره قاجـار تـا جمهـوري اسـلامي» از پروانـه شـاه حسـيني (١٣٧٥ش )؛ «اصلاحات و سياست هاي نوگرايي رضاشاه و تأثير آن بـر قـدرت و نفـوذ روحانيون » نوشته محمدرضا تخشيد (١٣٧٧ش )؛ «رديابي وقف در ساختار فرهنگي شهر تهران از دوره قاجـار تـا جمهـوري اسـلامي» نوشـته پروانـه شـاه حسـيني (١٣٧٧ش )؛ «مدرنيسم و مشکل جديد وقف » نوشته جـواد نواييـان رودسـري (١٣٩٠ش )؛ «سـنجش تطبيقي وقف طي دوره هاي قاجاريه و پهلوي» از پروانه شاه حسيني (١٣٩٠ش )؛ و «نيت و مصارف واقفان مشهد در دوره پهلوي اول و دوم با تکيه بر وقف نامه هاي اداره اوقاف خراسان رضوي و آستان قدس رضوي» نوشـته اسـدلله نيـک مهـر (١٣٩٢ش )؛ از ديگـر آثاري است که در اين زمينه تأليف شده است .