Abstract:
یکی از مشکلات اساسی در مطالعات وزن شعر فارسی به مسئلۀ تقطیع و رکنبندی وزنها مربوط میشود. تا کنون شیوههای متفاوتی برای رکنبندی وزنهای این شعر ارائه شده است اما عروضدانان در مورد هیچکدام از آنها به اجماعی قطعی نرسیدهاند و به همین دلیل نیز اکثر عروضدانان در نهایت از تقطیع سنتی استفاده میکنند زیرا دستکم قدمتی دارد و همه نیز از قدیم بدان عادت کردهاند. در این مقاله ابتدا از دو خوانش متفاوت شعر عروضی فارسی، یعنی خوانش ضربآهنگی (ریتمیک) یا عامیانه از یک سو، و خوانش کمّی (عروضی) یا فاضلانه از سوی دیگر سخن گفتهایم، و توضیح دادهایم که از قدیم آهنگسازها و موسیقیدانها خوانش ضربآهنگی را به اتانین یا همان پایههای تشکیلدهندۀ مصراع تقطیع میکردند، در حالیکه ادبا و شاعرها خوانش کمّی شعر را به افاعیل یا رکنهایش تقطیع میکردند. سپس نشان دادهایم که در مورد وزنهایی که خوانش اتانینی و افاعیلی آنها منطبق بر هم است، غالباً هیچ اختلاف نظری بین عروضدانان در مورد نحوۀ تقطیع وزن وجود نداشته است، بلکه اختلاف نظر عمدتاً مربوط به وزنهایی میشود که تقطیع اتانینی آنها با یک یا چند نُتِ سکوت (rest) آغاز میشود و در نتیجه دیگر منطبق بر تقطیع افاعیلی نیست. سپس بحث کردهایم که در مورد این دسته از وزنها بهترین تقطیعی که میتوان به عنوان تقطیع اجماعی برگزید تقطیعی است که رکن آغازین آن ناقص باشد، زیرا در این حال ساخت وزن هرچه بیشتر منطبق بر ساخت ضربآهنگ شعر خواهد بود. از بین 52 وزن سرگروه در تمام 52 بحری که نجفی در طبقهبندی خود عرضه داشته است (1397)، تعداد 20 وزن یا هیچ شاهدی نداشته یا تنها یک شاهد داشتهاند که ما این وزنها را از جامعۀ آماری خود بیرون گذاشتهایم. از میان 32 وزن باقی مانده، تقطیع اتانینی و افاعیلیِ 16 وزن منطبق بر هم بوده، و تقطیع اتانینی و افاعیلیِ 16 وزن دیگر منطبق بر هم نبوده است. در مورد 16 وزن گروه نخست که همه با رکن سالم آغاز میشوند اختلاف نظری در مورد تقطیعها مشاهده نمیشود و همه دستکم دارای همان تقطیعی هستند که مثلاً ابوالحسن نجفی (1397) پیشنهاد کرده است. اختلاف نظرها تماماً مربوط به تقطیعهای 16 وزن گروه دوم است که تقطیع اتانینی آنها با یک یا چند هجای سکوت آغاز میشود. اختلاف نظرها در بارۀ تقطیع وزنها تماماً به وزنهای این گروه میشود؛ به باور نگارندۀ این سطور برای اینکه مطالعات عروضی ما مبتنی بر واقعیات (facts) باشد، لازم است که تقطیعهای نجفی و دیگران از این 16 وزن را کنار بگذاریم و برای آنها نیز از تقطیعهای ضربآهنگی که شباهتهای بسیاری به تقطیعهای مسعود فرزاد دارد استفاده کنیم.
Machine summary:
حال ميگوييم اگر نت هاي سکوت را از تقطيع موسيقايي فوق حذف کنيم و به جاي خط ميزان از خط رکن استفاده کنيم ، به تقطيع اتانيني ميرسيم که اولا ضرب قوي در هر ميزان سالم آن روي نت يا هجاي نخست است ، و ثانيا ميتوان از آن به عنوان انگارة اجماعي و قراردادي براي نمايش وزن استفاده کرد: تقطيع اتانيني: - / - ᴗᴗ - /-ᴗᴗ - /-ᴗᴗ - تن | تن تتتن | تن تتتن | تن تتتن = لن مفتعلن مفتعلن مفتعلن محدوديت ها وزن هاي شعر فارسي را بر اساس طبقه بندي نجفي (١٣٩٧) به دو گروه کلي متفق الارکان و متناوب الارکان تقسيم ميکنيم ؛ وزن هاي متفق الارکان از حيث تعداد هجاهاي ارکانشان به سه دستۀ وزن هاي سه هجايي، چهار هجايي و پنج هجايي تقسيم ميشوند، و وزن هاي متناوب الارکان نيز، چنان که خواهيم ديد، بسته به اينکه در کدام سوي دايرة وزني معروف به دايرة نجفي قرار داشته باشند، به دو دستۀ وزن هاي مستقيم دايره و معکوس دايره تقسيم ميشوند.