Abstract:
به دنبال جنبش مشروطه خواهی، جنبش فکری – سیاسی کاملا متعارضی پدید آمد که در تاریخ به حرکت مشروعه خواهی موسوم است. نماینده شاخص و نظریه پرداز اصلی مشروعه خواهی، شیخ فضل الله نوری بود. او در ابتدا با مشروطه خواهان همگام بود اما به تدریج با روشن شدن لوازم و توابع دولت مشروطه، راه خود را از آن حرکت جدا کرد و به ستیز و مقابله سخت و همه جانبه با آن برخاست. این مخالف او با تفکر مشروطیت و جریان نوگرایی در درون انقلاب مشروطیت، به عنوان نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران به حساب می آید. قضاوت در باره اندیشه های شیخ فضل الله نوری هر چه باشد، این حقیقت را نمی تواند مخدوش کند که او یکی از شخصیتهای کم نظیر جنبش مشروطه است که بیش از هر چیز به سرنوشت دیانت و استقلال کشور می اندیشد و در این راه از قربانی کردن جانش نیز دریغ نکرد. حاجآقا محسن عراقی از روحانیون وارسته و آزادیخواه و طرفدار مشروطه بهشمار میرفت، اما با مشاهده انحراف انقلاب مشروطیت از اهداف مقدس دینی، مسیر خود را جدا کرد و به جمع طرفداران شهید شیخ فضلالله نوری که خواهان حکومت مشروطه مشروعه بودند پیوست و در این مسیر حمایت و مساعدتهای لازم را به شیخ شهید و طرفدارانش کرد.
یکی از فعالیتهای فرهنگی اثر گذار و بجای مانده از علمای آن دوره، تاریخ نگاری انقلاب مشروطه است. بر این اساس، در جهت موضوع تحقیق، نمی توان به منابع تاریخ نگاری مشروطه بسنده کرد بلکه برای دستیابی به اطلاعاتی درست تر و وسیعتر در باب نوع رویکرد همه عالمان و فقیهان آن زمان و دلیل و انگیزه آنان، باید به منابع محلی و تاریخ شفاهی قابل اعتماد بسیاری مراجعه کرد.
Following the constitutionalist movement, the constitutionalist movement, a completely contradictory intellectual-political movement emerged, known in history as the Constitutionalist Movement. Sheikh Fazlullah Nouri was the leading representative and main theorist of legitimacy. At first, he was in line with the constitutionalists, but gradually, with the clarification of the tools and functions of the constitutional government, he separated himself from that movement and rose up against it with a hard and comprehensive confrontation. This opposition to his thinking of constitutionalism and the current of modernization within the constitutional revolution is considered a turning point in the contemporary history of Iran. Judging by the thoughts of Sheikh Fazlullah Nouri, he cannot be deceived by the fact that he is one of the few figures in the constitutional movement who thinks more than anything else about the fate of religion and the independence of the country and sacrifices in this way. He did not hesitate to die. Haj Agha Mohsen Iraqi was one of the pious and freedom-loving clerics and a supporter of the constitution. And he provided the necessary assistance to Sheikh Shahid and his supporters.