Abstract:
در قرآن برای رویارویی با گروه‌های محارب، سه واژه قتال، جهاد و فتح به‌کار گرفته شدهاست. در منابع تاریخی از ورود مسلمانان به ایران با عنوان فتح یاد شدهاست که معنایی وسیع‌تر از آن دو دیگر دارد. در قرآن از فتح به معنای گشایش، نه تنها گشایش در فتح سرزمین‌ها، بلکه فتح قلوب یاد می‌شود. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی متون تاریخی قرون اولیه اسلامی (قرن سوم و ششم هجری) ماهیت فتح را به‌عنوان جنگی دینی با شاخصه‌های اخلاقی و عادلانه ارزیابی کند. برای دست‌یابی به تبیین و تحلیل واقع‌بینانه‌تر، نظریه جنگ‌های عادلانه به عنوان الگوی جنگ‌های ایدئولوژیکی مبنایی برای سنجش عادلانه‌بودن فتح ایران قرار گرفته و بر آن اساس فتح در سه مقوله مشروعیت، رفتار عادلانه در حین جنگ، و رعایت عدالت پس از جنگ، بررسی شدهاست. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد در فتح ایران، هدف جنگیدن در راه خدا با اهداف دنیاطلبانه و اقتصادی همراه شد؛ در بسیاری از موارد بر آن غالب آمد؛ فرماندهان و سپاهیان از وظایف و تعهدات دینی و رفتار اخلاقی عدول کردند؛ رفتار با مردم مغلوب ناعادلانه بود و قراردادهایی اغلب یک‌جانبه منعقد گردید و در‌نهایت، اهداف قرآنی در زمینه فتح نه تنها محقق نشد، بلکه عاملان فتح با اهداف و رفتار غیراسلامی و انسانی آن را به بی‌راهه کشیدند.
Three terms are used in holy Quran describing the battles against dissident groups: “Qital”, “Jihad” and “Fatah”. The arrival of Muslims into Persia has always been referred to as Fatah which has more extensive meaning comparing to the other two words. Fatah means the inauguration, not only in the physical sense but also “winning the hearts of the people”. To achieve a realistic explanation and analysis, in this study, the just war theory has been assumed as a model for ideological wars and a basis for measuring the conquest of Persia. So Fatah is surveyed and compared in three categories: the legitimacy of conquering Persia, observation of justice in making the peace and dealing with the defeated people and conclusion of conventions. The results revealed that the purpose of fighting for God has been combined with non-spiritual purposes and the spoils of war, and in many cases predominated the main goal. The commanders and the troops violated the privacy, property and lives of the people. The paper concluded that finally not only the Quran principles was not accomplished, rather it was brought into ruin by non-Islamic goals and behavior.
Machine summary:
محلي ايران و فتح و پيشروي مسلمانان تا بلخ و تسلط بر خراسان به خصوص در دوره امويان؛ کتاب ستيز و سازش: زرتشتيان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعه ايران نخستين سدههاي اسلامي ،١٨ نوشته چوکسي که تحقيقي است درباره تقابل دو جامعه ديني که ابتدا به ستيز پرداختند و سپس با يکديگر پيوند خوردند، نويسنده در صدد است تا چگونگي سقوط زرتشيان به گروه زيردست و ظهور مسلمانان به عنوان گروه حاکمان را تبيين نمايد، استنادهاي نويسنده اغلب متکي به تاريخ طبري و فتوح البلدان بلاذري است و از ويژگي - هاي آن دسترسي به برخي منابع زرتشتي است ؛ کتاب فتوح اوليه اسلامي ،١٩ نوشته دنر، مشتمل بر فتح سوريه و بخش هايي از عراق مرکزي و جنوبي و تشکيلات نظ امي عرب مسلمان که نويسنده در آن، از فتح اسلامي تعبير به جنبشي توسعه طلبانه کرده و پيشرفت مسلمانان را مديون تعهد ايدئولوژيکي آنان دانسته است .
تحقيقاتي نيز اختصاصا درباره فتح ايران صورت گرفته ، ازجمله : کتاب تعامل اعراب مسلمان و ايرانيان، اهداف اعراب از حمله به ايران ،٢٣ اثر يدالله حاجيزاده که در آن، کشتار دانشمندان ايران، نابودسازي دين زرتشت و محو زبان فارسي نقد شدهاست ؛ مقاله »درآمدي بر صلح نامه هاي مسلمانان با ايرانيان در آغاز فتح ايران «،٢٤ نوشته نعمت الله صفري فروشاني که در آن، به متن صلح نامه ها و مط ابقت آنها با روايات تاريخ نوشته ها، به - خصوص تاريخ طبري و فتوح البلدان بلاذري پرداخته شدهاست ؛ »تعامل طبقات اجتماعي ايران عهد ساساني با اعراب مسلمان در فتح ايران «٢٥ اثر اصغر فروغي ابري به موضع طبقات اجتماعي ايران در برابر حمله مسلمانان پرداخته است ؛ مقاله »نقش ايرانيان در فتح ايران به دست اعراب از آغاز تا پايان سده نخست هجري قمري )گروهها، انگيزه و انواع همکاري(«٢٦ انگيزه همکاري ايرانيان با مسلمانان فاتح را بررسي کردهاست ؛ و مقاله 27 »برخورد اعراب با زنان ايراني )١٣ تا ١٣٢ هجري(«.
(
, 
, 
)
