Abstract:
بینامتنی نوعی رویکرد زبان‌شناختی در حوزه نقد جدید در ادبیات است و به معنای ارتباط یک متن با متن قبل یا بعد از خود و یا بازآفرینی یک متن با توجه به متنی غایب است. این نظریه گرچه موضوعی جدید در نقد معاصر به شمار می‌آمد ولی از دیرباز و به‌ویژه در متون اسلامی تحت عنوان تضمین، تلمیح و اشاره مطرح بوده است. بنابراین بررسی مضامین قرآنی شعر فارسی به‌ویژه با رهیافت بینامتنیت از اهمیت بالایی برخوردار است. منظومه دلگشانامه اثر میرزا ارجمند آزاد کشمیری، از ذخایر ارزشمند زبان فارسی است که بازخوانی و احیای آن می‌تواند در راستای کمک به بخشی از تاریخ اسلام، به‌ویژه تاریخ تشیع موثر باشد. در این مثنوی، حوادث کوفه بعد از واقعه خونین عاشورا تا شهادت مختار به نظم کشیده شده است. هدف از این پژوهش بررسی میزان تاثیرپذیری منظومه از قرآن کریم است. در این مقاله، به شیوه توصیفی- تحلیلی ضمن بررسی ویژگی‌های ساختاری و محتوایی دلگشانامه، با روش نقدی بینامتنی، میزان و چگونگی تاثیرپذیری قرآنی این اثر تحلیل شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که «آزاد» از اتواع رابطه بینامتنی قرآنی بهره گرفته؛ ولی بسامد بینامتنی واژگانی (برآیند سازی و وام‌گیری) و اشاره‌ای از سایر انواع بینامتنیت در کلام او بیشتر و برجسته‌تر است.
Intertextuality is a linguistic approach in the field of new literary criticism and means the connection of a text with the text preceding or succeeding it or the re-creation of a text according to an absent text. Although this theory was a new subject in contemporary criticism, it has long and especially been discussed in Islamic texts under titles such as tazmin, allusion, and reference. Therefore, studying the Qur’anic themes of Persian poetry, in particular taking an intertextual approach, is of great importance. Delgoshanameh by Mirza Arjmand Azad Kashmiri is an example of valuable dormant reserves of Persian language, the re-reading and revival of which can be effective in helping a part of the history of Islam, especially the history of Shiism. In addition to its literary aspect, this Masnavi is also of historical importance, because it narrates in the form of poetry the uprising in Kufa after the bloody incident of Ashura until the martyrdom of Mukhtar. The present study aims to investigate the extent to which this work is influenced by the Holy Qur’an. While examining the structural features and the content of Delgshanameh, the present descriptive-analytical article, has analyzed the extent and the way this work has been influenced by the Qur’an. The results of the research indicate that Azad has used various types of Qur’anic intertextuality, but the frequency of lexical intertextuality (innovation and borrowing) and references is higher and more prominent than other types of intertextuality in his words.
Machine summary:
الف - برآیندسازی در این شیوه ، واژه و یا بخشی از ترکیب قرآنی، به شکلی غیر قرآنی و اصلی آن و به گونه ای تغییر یافته از اصل و بر پایه مفهوم و دلالت کلی آن به کار میرود و در واقع نوعی برآیند و فرآورده از پیش متن - قرآن کریم - میباشد (همان : ١٨) به نحوی که تنها پس از عمیق شدن ، برای خواننده مشخص گردد که اصل این واژه و یا عبارت قرآنی است ؛ واژه های احباب ، اختتام ، مقتدا، اظهار، ملک سلیمان ، اختلاف و مانند آن ها نشانگر آن است که این نوع رابطه بینامتنی با توجه به محتوای مذهبی و دینی اثر از پربسامدترین انواع بینامتنی در حماسه دلگشانامه محسوب میشود.
برخی از واژه ها و ترکیبات برآیندسازی شده از قرآن کریم در جدول زیر آمده است : (به تصویر صفحه مراجعه شود) سرافراز مردان به پشت ستور سنان ها به کف ، شعلـــــه کوه طور (آزاد، ١١٨٤ هـ ، بیت ٩٢١٥) به کف نیزة جان ربا را گرفت چو موسی عصا، اژدها را گرفت (همان ، بیت ٤٦٣٨) تو گویی که شد روز حشر آشکار شب تیره از شعلۀ زنگبار (همان ، بیت ١٠٠١) در آتش چو تن داد بیقال و قیل گلستان شد آن از برای خلیل (همان ، بیت ٥٤٢٦) یکی کوشکی بود کار قدیم ز خسرو دران ، همچو عظم رمیــــم (همان ، بیت ١٤٣٣٨) چو سدّ سکندر صف آراستند ز چارآیینه مدعا خواستند (همان ، بیت ١٤٣٣٨) عبارت «سد سکندر» برساخته و برآیندی است از داستان ذوالقرنین و ساختن سد برای مردمی که از ظلم یأجوج و مأجوج به ستوه آمده بودند.
(
, 
, 
)
