Abstract:
بسیاری از معارف دینی و دستورهای زندگی در دین اسلام، از قرآن کریم که ثقل اکبر است، به دست میآیند؛ ازاینرو شناخت آموزههای قرآن از صدر اسلام تاکنون با عنوان «تفسیر قرآن» کانون توجه مسلمانان بهویژه اندیشمندان علوم قرآنی بوده و هست. یکی از علوم مورد نیاز تفسیر، «بلاغت» است و «علم بیان» یکی از فنون آن است. بحث حقیقت و مجاز یکی از مسائل علم بیان است. این بحث به دلیل تأثیر مستقیم در تفسیر قرآن جایگاه ویژهای دارد؛ ازاینرو اثبات مجاز در قرآن اهمیت دارد. از طرفی به دلیل مقبولیت علمی علامه طباطبایی+ در جامعه تفسیری و مجازدانستن برخی آیات از جانب ایشان دستیابی به دیدگاههای ایشان در این مورد ضروری است؛ ازاینرو رسیدن به این مطلب هدف این پژوهش است. منابع دادههای پژوهش در بیشتر موارد علاوه بر کتاب المیزان فی تفسیر القرآن، کتابهای تفسیری، بلاغی و لغوی هستند. بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی یافتههای این پژوهش به این اشاره دارند که دلایل ایجابی از طرف موافقان مجاز در قرآن برخی آیات، روایات و بلیغتربودن مجاز نسبت به حقیقت است و دلایل مخالفان مجاز در قرآن مانند دروغبودن مجاز، قابل نفیبودن آن، سقوط حجیت و سقوط اعجاز قرآن، دلایل سلبی و قابل نفیاند. علامه طباطبایی+ ضمن پذیرش این دلایل، «مجاز در برخی آیات» را در صورت قرینهداشتن و مؤثربودن در تفسیر آیه میپذیرد.
Many religious teachings and instructions for life in Islam are derived from the Holy Qur'an, which is considered as Al-Thiql al-Akbar. Therefore, identifying the teachings of the Qur'an from the beginning of Islam until now under the title of "interpretation of the Qur'an" has been and is the focus of attention of Muslims, especially thinkers of Qur'anic sciences. One of the sciences required for interpretation is "Balaghah (eloquence)" and "Bayan (the science which deals with patterns of speech that aims to get a sentence that can not only be understood but also be beautiful) " is one of its techniques. The topics of truth and Majaz (metonymy) are two of the issues of bayan. This topic has a special place due to its direct impact on the interpretation of the Qur'an. Therefore, proving majaz is important in the Qur'an. On the other hand, due to the scientific acceptance of Allameh Tabatabaei in the Qur'an interpretation community and considering some verses as majaz by him, it is necessary to obtain his views in this regard. Therefore, this is the purpose of this study. In most cases, in addition to Al-Mizan Fi Tafsir Al-Quran, the sources of research data are interpretive, eloquent, and lexical books. Based on the descriptive-analytical method, the findings of this study indicate that the necessary reasons given by the majaz proponents in the Qur'an are some verses, narrations, and majaz being as more eloquent. The reasons for the majaz opponents in the Qur'an, such as considering majaz as being a lie, its negation, the fall of the authority and the miracle of the Qur'an, are negative and negligible reasons. While accepting these reasons, Allameh Tabatabaei accepts "majaz in some verses" if they are symmetrical and effective in interpreting the verse.
Machine summary:
از طرفی، علامه طباطبایی از علمای بزرگ معاصر است که در همه علوم اسلامی صاحبنظر است و علاوهبر جامعه تفسیری، اقشار مختلف جامعه نیز ایشان را به عنوان فیلسوف قرن پذیرفتهاند و برای دیدگاههای ایشان توجه خاصی قائل هستند؛ بنابراین، ضرورت دارد در این برهه از زمان برای بهرهبری صحیح از کلام الهی و دستیابی به آموزههای صحیح دینی و پیشگیری از ورود عقائد فاسد به ذهن، معنای حقیقی و مجازی آیات و شرایط پذیرش مجاز در قرآن شناخته شود.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در موارد بسیاری سه نوع مجاز را در آیات قرآن کریم مطرح کرده است که به برخی از آنها اشاره میکنیم.
علامه طباطبایی میگوید: کاربرد واژه لباس برای همسران در این آیه از موارد مجاز لغوی (استعاره) است، چون همانگونه که لباس بدن انسان را میپوشاند، همسران زشتیهای یکدیگر را میپوشانند (طباطبایی، 1390ق، ، ج2، ص44).
علامه در تفسیر آیه256 سوره بقره (فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى)، کاربرد واژه «العروة» را از موارد مجاز لغوی (استعاره) میداند و میگوید: ایمان نسبت به سعادت همانند دسته ظرف برای ظرف و مواد داخل ظرف است (طباطبایی، 1390ق، ج2، ص345).
ایشان در تفسیر آیه10 سوره انسان (إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً) میگوید مراد از یوم در این آیه، روز قیامت است و صفت عبوس برای یوم از باب مجاز لغوی (استعاره) میباشد (طباطبایی، 1390ق، ج20، ص128).
علامه طباطبایی در کاربرد حقیقت و مجاز در قرآن یک اصل کلی بیان کرده است و آن اینکه در صورتی ما به معنای مجازی روی میآوریم که حمل لفظ بر معنای حقیقی ممتنع باشد (طباطبایی، 1390ق، ج13، ص111) و حمل بر معنای مجازی شرط دارد.