Abstract:
جبر و اختیار ازجمله موضوعات مورد بحث میان مفسران است. این نوشتار با توجه به تعریف و نقشی که قدرت انسان در تعیین جبری یا اختیاری بودن افعال دارد، با استفاده از روش عرضه تفسیر قرآن بر مبانی کلامی متقن دینی برگرفته از آیات و روایات، به نقش قدرت انسان در افعال از منظر فخررازی و علامه طباطبایی با اهتمام به آیه ۱۲۵ انعام پرداخته است. از نظر فخررازی، افزون بر اراده، قدرت انسان به هنگام صدور و همراه فعل از سوی خدا ایجاد می شود پس تاثیری در حصول فعل نداشته، شرح صدر و ضیق صدر، همان داعی بوده که اعطایی خداست. از منظر علامه طباطبایی آثار وجود قدرت و اراده از انسان بوده و در حصول فعل موثرند، اما چون وجود انسان در ذات و عمل وابسته به خداست، این تاثیر مستند تام به خدا نیز می باشد. آیه ۱۲۵ انعام با مدعای فخررازی کاملا بیگانه است. نتیجه نظر فخررازی جبر و نظر علامه طباطبایی امر بین الامرین است.
Free will and determinism are among the topics discussed among commentators. This article, considering the definition and role of human power in explaining human actions` state of being deterministic or optional and using the method of presenting the interpretation of the Qurchr ('39') an to the sound religious theological principles taken from verses and hadiths, has explained the role of human power in actions from the perspective of Fakhr Razi and Allameh Tabatabai with regard to the verse 125 of An` ām. According to Fakhr Razi, in addition to the human will, human power is created by God from beginning to the end of action, so it has no effect on human action and expansion of bosom and closeness of bosom, therefore, would be taken as the motivation given by God. While, according to Allameh Tabatabai, the effects of power and will are caused by man and effective in achieving action, but since the existence of man depends essentially and actually on God, this effect is also ultimately originated from God. The meaning of the verse mentioned, then, is very far from Fakhr Razichr ('39') s claim. The result of Fakhr Razichr ('39') s view is determinism, while, that of Allameh Tabatabaichr ('39') s view is amr bayn amrain.
Machine summary:
اين نوشتار درصدد پاسخ به اين سؤال است آن است كه نقش و جايگاه قدرت در مسئله جبر و اختيار از ديدگاه تفسيري فخر رازي و علامه طباطبايي چيست؟ مفهومشناسي واژه «جبر» در لغت به معاني مختلفي مانند اصلاح چيزي بهنوعي از قهر و غلبه و نيز اصلاح بدون معناي غلبه آمده است؛ چنانكه راغب اصفهاني از امام علي علیهالسلام نقل نموده است: «يا جابر كل كسير، اي اصلاحكننده و پيونددهنده هر چيز شكسته».
(همان) ازآنچه گذشت روشن ميشود كه از نظر فخر رازي، قبل از تحقق فعل، قدرت تحقق ندارد و داعي نيز مستقيم و بدون ربط به انسان از سوي خدا ايجاد ميشود؛ درنتيجه هيچكدام از داعي و قدرت و فعل نيز مسبب از انسان نيستند، بنابراين بين اين امور و نفس انسان بينونت و جدايي كامل است، پس فعل و مبادي آن ارتباط حقيقي به انسان ندارند.
برداشت فخر رازي از مضمون آيه شريفه اين است كه بنده قادر بر ايمان و كفر است و اين به معناي مساوي بودن نسبت قدرت عبد بر فعل و ترك است، بنابراين با وجود قدرت، هيچيك از دو طرف فعل و ترك حاصل نميشود، مگر اينكه به اين قدرت داعي ضميمه شود و داعي نيز از سوي خدا حاصل ميشود.
نتيجه تفسير فخر رازي از قدرت انسان در آيه شريفه همسوي با ديدگاه كلامي وي در تأثير قدرت در افعال، اين است كه اين قدرت تأثيري در افعال او ندارد و خواست انسان نيز از سوي خدا در او ايجاد ميشود.