روابط سیاسی-فرهنگی ایران و آلمان و شکل گیری کارخانه های صنعتی تبریز از اواخر قاجار تا پایان پهلوی اول Journal Article

روابط سیاسی-فرهنگی ایران و آلمان و شکل‌گیری کارخانه‌های صنعتی تبریز از اواخر دوران قاجار تا پایان پهلوی اول فرناز فرجی کلجاهی [1]، مهدیه یلدایی [2]، دکتر احد نژاد ابراهیمی [3] چکیده تبریز از اولین شهرهای متاثر از جهان صنعتی در ایران ‌است. آلمان در ابتدای توجه‌اش به ایران در اواخر قرن سیزدهم شمسی و دوران مشروطه عنایت ویژه‌ای به تبریز داشت و فعالیت‌های صنعتی و بازرگانی خود را در این شهر گسترش داده بود. محصول این تعاملات ساخت تعدادی کارخانه‌ی صنعتی در تبریز بود که آلمانی‌ها به طرق مختلف، نظیر تامین ماشین‌آلات، سرمایه‌گذاری مالی و تامین نیروی انسانی در ایجاد آنها نقش داشته‌اند. هدف این پژوهش شناسایی تاثیر این روابط در شکل‌گیری و تغییر کالبدی و ساختاری معماری کارخانه‌های صنعتی تبریز است. پژوهش حاضر به روش کیفی و با راهبرد توصیفی-تحلیلی به مطالعه‌ی تطبیقی میان ویژگی‌های معماری مشترک کارخانه‌های صنعتی تبریز و آلمان در بازه‌ی چهل‌ساله‌ی ۱۲۸۹ تا ۱۳۲۹ش (1910 تا 1950م) پرداخته است. داده‌ها از طریق مطالعه‌ی سفرنامه‌ها، اسناد رسمی کارخانه‌ها، خاطرات و مشاهدات میدانی جمع‌آوری شده ‌است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تشابه عمده میان ساختارهای کارخانه‌های چرم‌سازی، نساجی و پارچه‌بافی ساخته‌شده در تبریز و دو ایالت باواریا و میلنهم در آلمان در پلان و سازمان فضایی و مصالح و سازه‌‌ی اجرایی است. آنچه که معماری این دو را از هم متمایز می‌سازد، جزئیات و تزئینات به‌کاررفته در بناها است که بیشتر رنگ و بویی محلی دارند. واژه‌های کلیدی: میراث صنعتی، معماری صنعتی، پهلوی اول، تبریز، آلمان [1]. پژوهشگر حفاظت از میراث و منطرهای فرهنگی، دانشگاه نیوکاسل انگلستان، (نویسنده مسئول) (farnaz. faraji@newcastle. ac. uk) [2]. کارشناس ارشد رشته مطالعات معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان، (m. yaldae@gmail. com) [3]. دانشیار دانشکدهی معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، (ahadebrahimi@tabriziau. ac. ir) تاریخ دریافت: ۳۰/۰۲/۱۴۰۰ تاریخ تایید: ۰۲/۰۶/۱۴۰۰

Political-Cultural Relations between Iran and Germany and the Construction of Tabriz Industrial Factories from the Late Qajar to the End of Pahlavi I Era Farnaz Farajikalajahi[1], Mahdiyeh Yaldae[2], Ahad Nejad Ebrahimi[3] Abstract Tabriz is one of the first cities in Iran affected by the industrial world. At the beginning of its attention to Iran in the late thirteenth century AH and the constitutional era, Germany paid special attention to Tabriz and expanded its industrial and commercial activities in this city. The product of these interactions was the construction of several industrial factories in Tabriz, which the Germans had contributed to various means of supplying machinery, financing, and providing human resources to them. This study aims to determine the impact of these relations in the construction, physical and structural change of Tabriz industrial factories. The present study is based on qualitative method with a descriptive-analytical strategy, which conduct a comparative study between the common architectural features of the industrial factories of Tabriz and Germany in the period between 1289 and 1329 ASH. (1910-1950). The data are collected through the study of travelogues, formal documents of factories, memories and field observations. The results show that the main similarity between the structures of leather, fabric and textile factories built in Tabriz and the two states of Bavaria and Mülheim in Germany are in plan, spatial organization, materials and structures. What distinguishes the architecture of the two is the details and decorations used in the building, which mostly have a local sense. Keywords: Industrial Heritage, Industrial Architecture, Pahlavi I, Tabriz, Germany. [1] ESR in Heriland Marie Sklodawska-Curie Project, Newcastle University, UK. (Corresponding Author) (farnaz.faraji@newcastle.ac.uk) [2] M.A. in Iranian Architecture Studies, Art University of Isfahan. (m.yaldae@gmail.com) [3] Assistant Professor of Architecture and Urbanism, Art University of Tabriz. (ahadebrahimi@tabriziau.ac.ir)

اين روند با شروع موج توليد و ساخت انبوه ساختمان هايي براي توليد و فرآوري مصالح خـام و اوليه و لزوم ساخت کارخانه هاي صنعتي براي توليد کالا در مقياس گـسترده در اواسـط دوران قاجار و اوايل دوران پهلوي نيز به ايران منتقل شده و با کمـک اتبـاع و نماينـدگان اروپايي رونق يافت (وشمه و ديگران ، ١٣٩٦، ١٥٠). به همين سبب نيز اين پـژوهش بـه دنبـال شناسـايي مـشابهت هـايي در زمينـه ي ويژگي هاي معماري ميراث معماري صنعتي تبريز و آلمان در طي بازه ي ٤٠ سـاله از سـال ١٢٨٩ش (١٩١٠م ) به بعد در راستاي تأثير معماري صنعتي آلمان به ايران است تا عـلاوه بر شناسايي وجود يا عدم وجود شباهت هايي در معماري کارخانه هاي صنعتي شـهر تبريـز که در آن مهندسان آلماني نقش داشته اند، چنانچه وجود ويژگي هاي مشترک ميـان ايـن دو حوزه اثبات شود، زمينه اين تأثيرات را مشخص کند. پهلوان زاده نقش مهندسان آلماني و خارجي در ساخت و تجهيز کارخانه هاي صنعتي ساخته شده و فعال در تبريز در سال هاي اواخر دوره ي قاجار تا پايان پهلوي اول را 1. در پژوهشي ديگر نيز نژاد ابراهيمـي و ديگـران (١٣٩٧) بـه مطالعـه ي «الگوشناسي معماري کارخانه هاي صنعتي پهلوي اول در تبريز» پرداخته اند که اين مطالعـه به کمک بررسي بقاياي کارخانه هاي آن دوران در تبريز آمده است . با اين حال ، تنها وجه افتراق معماري کارخانه هاي صنعتي تبريز بـا نمونـه هـاي مـشابه خود در آلمان ، کاربرد تزئينات و جزئيات است .