خوانش بینامتنی اشعار عرفانی علاّمه حسن زادۀ آملی با قرآن کریم Journal Article

نظریة بینامتنیّت یکی از پرکاربردترین مسائل نقد ادبی است؛ یکی از مواردی که موجب زیبایی و دل‌نشینی آثار ادبی می‌گردد، تاثیرپذیری شاعران و نویسندگان از متون دیگر است و واکاوی آنها لذّت بخش است. سراسر اشعار علّامه حسن‌زادة آملی، سرشار از مفاهیم عرفانی, مضمامین قرآنی و روایات می‌باشدء اشعارش سرشار از مضامین و مفاهیم عرفانی است. از این حیث شعرهای او از پشتوانة عرفانی بسیار غنی برخوردار است و با توجه به رویکرد بینامتنیّت قابل بررسی می‌باشد. در این مقاله تلاش برآن استء مفاهیم عرفانی و مضامین قرآنی در اشعار علامه حسن‌زادة آملی با نگاه بینامتنی که به روش تطبیقی و «تحلیلی- توصیفی، است، مورد تحلیل قرارگیرد. بنابر این اشعار عرفانی او بر مبنای بینامتنی با قرآن کریم خوانش می‌شود؛ علّامه کوشیده است ضمن بیان احساسات خود در شعر به مسائل اعتقادی، آداب اسلامی و قرآنی بپردازد. با بررسی‌های به عمل آمده در اشعار علاامه، انواع روابط بینامتنی از جمله: اشاره‌ای، الهامی و مفهومی، اسلوبی، جزئی و واژگانی دیده می‌شود؛ امّا به ترتیب، روابط الهامی و مفهومی، واژگانی، جزئی، اسلابی بیشتر نمایان است.

پیشینۀ تحقیق آفرینش آثار ادبی، تأثیرپذیر از آثار پیش از خود می‌باشد و بررسی پیشـامتن و پسامتن در حیطۀ نظریۀ بینامتنی است؛ درخصوص بینامتنیّت و تأثیرپذیری از متون دیگر و انواع روابط بینامتنی، آثاری ارزشمند با قلم استادان و محققّان انجام گرفته است امّا پژوهشی دربارۀ تأثیر پذیری اشعار عرفانی علّامه حسن‌زادۀ آملی با قرآن کریم، صورت نگرفته است، لذا این پژوهش از این بابت جنبۀ نوآوری دارد. برگرفته از سورۀ النّساء، آیۀ 164: «وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَكَلَّمَ اللّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا» {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} شاعر با بهره‌گیری از آیۀ قرآن کریم و با جدا کردن متن از سیاق اصلی آن و با تغییراتی که داده است، آن را در بافت شعر خود به کار گرفته است. » (حلبی، 2007: 73-72) از این نوع رابطۀ بینامتنی به کرّات در اشعار علّامه دیده می‌شود، اینک به نمونه‌هایی از آن‌ها تحت عنوان زیرمتن اشاره می‌گردد: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} شاعر در این بیت، پایۀ اصلی سخن خود را از آیۀ قرآن کریم الهام می‌گیرد که می‌فرماید: «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» (آل عمران/ 26) {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} علّامه با الهام بخشی از قرآن کریم و بهره‌گیری از مضمون آن در بافت شعر خود، خوانندۀ آشنا را به متن غایب رهنمون می‌سازد.