Abstract:
در بین دودمانهای اتابکی عصر سلجوقی، اتابکان ایلدگزی آذربایجان و اران (541 – 622 ق/1146 – 1225 م) به دلیل نقشآفرینی در تحولات سیاسی واپسین دهههای حیات سلجوقیان عراق، از جایگاه ویژهای برخوردار بودند. این خاندان از سال 541 تا 556 ق/1146 تا1160 م به عنوان حاکمان دستنشانده سلجوقیان عراق مناسبات محدودی با این حکومت برقرار کردند. اتابکان ایلدگزی در سال 556 ق/1160 م موفق شدند شاهزاده تحت سرپرستی خویش را به مقام سلطنت برسانند. در این دوره که تا فروپاشی حکومت سلجوقیان عراق در سال 590 ق/1194 م تداوم داشت، ایلدگزیان به عنوان «اتابکان سلطان» در متن قدرت قرار گرفتند؛ بنابراین بر اهمیت و حجم مناسبات آنها با حکومت مرکزی افزوده شد. پژوهش پیشرو تلاش کرده ضمن شناسایی عوامل مؤثر بر شکلگیری این مناسبات، شیوه اثرگذاری این عوامل بر روابط طرفین را به روش تاریخی، تحلیل نماید. یافتهها نشان میدهد که عواملی همچون پاسداری اتابکان آذربایجان از کیان سلطنت سلجوقی، خلافت عباسی، راهبرد مداخلهجویانه و توسعهطلبانه خوارزمشاهیان، یورشهای گرجیان به منطقه اران و آذربایجان، فزونخواهی اتابکان آذربایجان و تلاش آنها برای قبضه سلطنت سلجوقی موجب شکلگیری مناسبات سلجوقیان عراق و اتابکان آذربایجان شده است. این عوامل متناسب با ماهیت خویش و فضای کلی حاکم بر روابط ایلدگزیان و سلجوقیان عراق در دو دوره مناسبات آنها، موجب تحول در این مناسبات از مرحله همگرایی به واگرایی شده است.
Eldiguzids (541-622 A.H /1146-1225 A.G) was one of the local Atabegs governments in Seljuk period which played an important role in political changes of Iraqi Seljuk in its late decades. This local government was an obedient of Iraqi Seljuk had some narrow relationship with Iraqi Seljuk (541-556 A.H /1146-1160 A.G). This government managed to give sultanate to the prince who was under its supervision in 556 A.H/ 1160 A.G. This period continued until collapse of Iraqi Seljuk in 590 A.H/ 1194 while Eldiguzids governed as Atabegs Sultan and their relationship with central government became more important and gradually increased. The present study with its historical method tends to identify the effective factors behind such a relationship. The findings show that the factors such as protection of Eldiguzids from Seljuk, Abbasids Caliphate, the interventionist and expansionist strategy of Khwarazmian, invasions Georgian to Aran and Azerbaijan and the increasing greeds of Eldiguzids and their attempts to seize the Seljuk monarchy led to the formation of relations between Iraqi Seljuk and Eldiguzids. These factors, in accordance with their nature and the general atmosphere of the relationship between Iraqi Seljuk and Eldiguzids in two periods have caused changes in these relations from the stage of friendship to enmity.
Machine summary:
خلافت عباسي، همگرايي و واگرايي، سلجوقيان عراق ، عوامل مؤثر، ايلدگزيان The Analytic Study Effective Factors on the Political and Military Relationship of Iraqi Seljuk and Eldiguzids (541-590 A.
در کتاب دولت اتابکان آذربايجان ٢ نيز مناقشات اين خاندان با سلجوقيان عراق که منجر به تسلط ايلدگزيان بر نهاد سلطنت شد، بررسي شده است .
اما در پژوهش حاضر تلاش ميشود علت اين موضوع مشخص شود کــه چرا حملات گرجيان به اقطــاع اتابکان آذربايجان در يک برهه به همگرايي و در برهۀ ديگري به واگرايي در مناسبات ايلدگزيان و سلجوقيان عراق انجاميد.
ارسلان آبه سپاه سلجوقي را در کرانۀ سپيدرود شکست داد، سپس در سال ٥٦٣ق /١١٦٧م تلاش کرد فرزند٢ سلطان محمد را که تحت سرپرستياش قرار داشت به سلطنت بگمارد، اما با شکستي که از سپاه ايلدگز خورد، از مواضع خويش عقب نشست .
بنگريد به : عمادالدين علي بن ابي الفداء، المختصر في اخبار البشر، تحقيق محمد عزب ، يحيي سيد حسين و حسين مونس ، ج ٣ (قاهره : دارالمعارف ، ١١١٩ق )، ص ٤٧؛ زين الدين عمر بن مظفر بن وردي، تاريخ ابن وردي، ج ٢ (بيروت : دارالکتب العلميه ، ١٤١٧ق )، ص ٦٠.
٧. مشهورترين دارندة اين لقب سنجر بود که در دورة امارتش بر خراسان (٤٩٠-٥١٣ق /١٠٩٦-١١١٩م ) لقب ملک داشت (بنگريد به : رشيدالدين فضل الله همداني، جامع التواريخ (تاريخ ايران و اســلام )، تصحيح محمد روشــن ، ج ٢ (تهران : مرکز پژوهش هاي ميراث مکتوب ، ١٣٩٢)، ص ١٤٩٥).