Abstract:
در جوامع روایی شیعه روایات بسیاری در تاویل آیات قرآن کریم از معصومان علیهم السّلام گزارش شده که در آنها معانی باطنی فراوانی برای آیات کریمۀ قرآن بیان شده است. در این روایات آیات قرآن به مقامات اهل بیت علیهم السّلام تاویل شده و یا گاه بر دشمنان ایشان تطبیق داده شده است. هدف اصلی این نوشتار تلاش برای تحلیل این روایات و پاسخ به این پرسش است که استخراج معانی تاویلی یاد شده در روایات از سوی اهل بیت علیهم السّلام بر چه مبانی و روشها و پیش فرضهایی استوار بوده است. تاکید این نوشتار بر این نکته بوده است که بدون شناخت این مبانی و در نظر گرفتن آن پیش فرضها، فهم و ارزیابی این روایات - که حجم فراوانی از میراث تفسیری شیعه را به خود اختصاص میدهد - ناقص و در مواردی حتی نادرست خواهد بود.
Machine summary:
در آمد یکی از مهمترین پرسشها در باب روایات تأویلی منقول از معصومان آن است که چگونه و براساس چه فرآیندی میتوان از ظواهر آیات به معانی فراز آمده در روایات رسید و عناوین مطرح شده را کنایه از معانی دیگری دانست؟ این رابطه چگونه ایجاد میشود؟ و چه وسائط معنایی میان معنای ظاهر و باطن باید در نظر گرفت تا بتوان از ظاهر به باطن رسید؟ پیش از ورود به اصل بحث بایسته است به دو نکته به عنوان پیش فرض این نوشتار اشاره کنیم: 1.
ج) نتیجه 1: امانت، هر شیء گرانبهایی را گویند که بتوان کسی را که شایستگی نزدیک به همین معنا را صاحب التحقیق (ج 1 ص 215) بیان نمودهاند؛ البته ایشان این قید را نیز اضافه میکنند که بحر باید دارای موج باشد و آنچه را در خود جای داده است به تلاطم در آورد.
صاحب التحقیق در بیان کنه ریشۀ لغوی نحل چنین میگوید: «أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو عطاء بلا عوض و بلا مطالبة شیء» 1 ج) بنا بر آنچه گذشت، هر موجودی که از خود مادهای ارزشمند پدید آرد ـ چه این ماده معنوی و از مقولۀ علم و معرفت یا نزدیک به آن باشد یا مادّی ـ و آن را بیعوض در اختیار دیگران قرار دهد، روح معنای «نحل» در وی نیز وجود دارد، هر چند در عرف اهل زبان عربی «نحل» نامیده نشود.
پس تأویل این آیه به امامان علاوه بر آنکه در میان دیگر روایات پشتیبانهای فراوان دارد، با روح معنای واژگانی «النحل» نیز کاملاً هماهنگ است.
برای نمونه امام صادق در مقام بیان تأویل آیۀ فرمودهاند: «الشمس رسول الله، بهِ أوضح الله عزّوجلّ الناس دینهم» 3 روشن است که امام در اینجا به دنبال بیان این حقیقت هستند که رسول خدا نیز خورشید روشنگر حقایق الهی است.