واکاوی فهم تمدنی از «زندگی اخلاقی» در قرآن (با تکیه بر اندیشه جوادی آملی) Journal Article

زندگی اخلاقی از جمله ارکان فرهنگ تمدن‌ساز است که در پیدایش و بقای جوامع نقش مهمی دارد. امروزه با توجه به رشد گسترده معضلات اخلاقی در جوامع، پرداختن به این مهم امری ضروری به نظر می‌رسد. نظر به اهمیت این مسئله، محقق در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی فهم تمدنی از زندگی اخلاقی قرآن را در پرتو آرای جوادی آملی تبیین نموده است. فهم تمدنی در آرای جوادی آملی بر ارکانی چون حیات طیبه، توحید محوری، عقلانیت، عدالت و اخلاق استوار است. قرآن کریم با القای غیر مستقیم و بیان مصادیقی از زندگی اخلاقی چون: بی‌طرفی اخلاقی، عینیت بخشی به الگوهای تراز، توصیف ارزشی کنشگران، توجه به شخصیت اخلاقی، سزاددهی به جا و پرهیز دادن از استضعاف بینشی به توصیف جنبه‌هایی از زیست اخلاقی می‌پردازد. از نگاه جوادی آملی زمانی فرد شخصیت رشد یافته اخلاقی، زندگی اخلاقی خواهد داشت که بتواند در پرتو بینش توحیدی و توجه به عقلانیت، عدالت و حیات طیبه دست به عمل بزند. نقش زندگی اخلاقی در تمدن‌سازی بدین صورت است که اخلاق از یک سو هویت‌ساز است به نحوی که فرد با برخورداری از ایمان توانسته باشد زیست اخلاقی را طی کند نه تنها از «دیگری» متمایز می‌شود؛ بلکه شعاع اثرگذاری و تمایز او در سطحی فراتر از روابط انسانی خواهد بود و از سویی دیگر این زندگی در مرحله بعد، تمدن ساز هم خواهد بود؛ زیرا اگر اصول اخلاقی در جامعه به مرحله زندگی نرسد، سقوط فردی، از دیگاه جوادی آملی سقوط جامعه و تمدن را در پی دارد.

نقش زندگی اخلاقی در تمدّن‌سازی بدین صورت است که اخلاق از یک سو هویت‌ساز است، به نحوی که اگر فرد با برخورداری از ایمان توانسته باشد زیست اخلاقی را طی کند نه تنها از «دیگری» متمایز می‌شود؛ بلکه شعاع اثرگذاری و تمایز او در سطحی فراتر از روابط انسانی خواهد بود و از سویی دیگر این زندگی در مرحله‌ی بعد، تمدّن‌ساز هم خواهد بود؛ زیرا اگر اصول اخلاقی در جامعه به مرحله‌ی زندگی نرسد، از دیدگاه آیت الله جوادی آملی سقوط فردی، سقوط جامعه و تمدّن را در پی دارد. اهمیت توجّه به زندگی اخلاقی تا بدان حدّ است که ایشان اخلاق را یکی از سه عنصر اساسی (اعتقاد، اخلاق و اعمال) شکل دهنده‌ی هویت حقیقی و به تعبیری رکن هویتی انسان می‌داند؛ بدین معنی: کسی که از ایمان برخوردار باشد و اخلاق الهی را در جان خود پیاده کند و بر پایه‌ی آن ایمان و اخلاق عمل نماید، در فرهنگ قرآن، انسان است و این هویت انسانی نه تنها او را از دیگران متمایز می‌کند، بلکه در قیامت نیز ممیز او از دیگران است (آیت الله جوادی آملی، 1379، 340). اکنون نظر به این‌که زندگی اخلاقی ریشه در هنجارهای جامعه دارد، بررسی این زیست از زاویه‌ی قرآن کریم که نزد مسلمانان دستورالعمل کامل مطابق با فطرت جهت زیستن است، حائز اهمیت بوده، لذا محقق تلاش دارد این رکن تمدّنی را در آرای آیت الله جوادی آملی تبیین نماید.