Abstract:
بیان مساله
نهاد وقف تحت تاثیر وجود بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) نقشی جدی در سازمان فضایی شهر مشهد در ادوار مختلف به خصوص عصر صفوی داشته است لیکن، این موضوع به دلیل دشواری در بازنمایی سازمان فضایی شهری اعصار گذشته کمتر بررسی شده است.
اهداف پژوهش
پژوهش حاضر قصد دارد با بازنمایی سازمان فضایی شهری در عصر صفوی و بررسی موقوفات شهر مشهد در این دوره، به تبیین تاثیرات نهاد اجتماعی-اقتصادی وقف بر سازمان فضایی شهر بپردازد.
روش پژوهش
ابتدا با استفاده از نقشه ها، اسناد و کتب تاریخی نقشه سازمان فضایی شهری مشهد در عصر صفوی ترسیم شده و در گام بعد با بررسی منابع و وقفنامه های تاریخی، ۴۵ موقوفه قابل شناسایی در نقشه جانمایی و در نهایت موقعیت این موقوفات در نسبت با سازمان فضایی شهری تحلیل شد.
نتیجه گیری
نتیجه نشان می دهد مهمترین تغییرات وقف پایه شهر مشهد در عصر صفوی احداث خیابان اصلی به نام «چهارباغ(خیابان)»، «میدان (صحن) عتیق» و دو دروازه بالاخیابان و پایین خیابان است. سازمان شهری شامل فضاهای شهری، شبکه معابر اصلی شهر، کانون های فعالیتی، منظر و نشانه های شهری، اندام های طبیعی، ساخت اجتماعی-فرهنگی و ساخت سیاسی-امنیتی را به طور جدی توسط تغییرات وقف پایه دگرگون شده است. تغییرات وقف پایه ضمن حفظ ارتباط ارگانیک با ساختار کهن، ساختار شمالی-جنوبی شهر را به راستای شرقی-غربی تغییر می دهد و کانون های فعالیتی و عناصر شاخص مقیاس شهری و فراشهری از قبیل کاربری های آموزشی، مذهبی، بهداشتی، اقامتی و تجاری (که عمدتا وقف بوده اند) را در این محور سامان می دهد. این تغییرات دسترسی حرم مطهر به دو دروازه جدید و ارگ حکومتی را تسهیل کرده و دو کریدور بصری منحصر به فرد با چهار نشانه شاخص ایجاد می کند.
Machine summary:
وقف در پژوهشهای مختلف به عنوان یک نهاد اقتصادی-اجتماعی بررسی شده (Efendic & Bisić, 2020; Nabi, Islam, Bakar & Masuduzzaman, 2019; Suhaimi, Rahman & Marican, 2014; Zuki, 2012) و بسیاری از پژوهشگران نیز به تحلیل آن در نسبت با ساختار شهری توجه کردهاند (Deguilhem, 2008; Kana'an, 2001; Keser & Kurt, 2016; Lteif & Soulard, 2019).
بازار زنجیر و بازار سرشور در جنوب غربی، بازار سنگتراشها 33 ، راسته نوغان، بازار حکاکها و بازار حاجآقاجان در شمال، راسته عباسقلیخان و راسته سیاهآب یا سیابون در پایینخیابان از جمله بازارهای شهر محسوب میشدند که عموماً قبل از صفوی نیز وجود داشته و ساختار شمالی-جنوبی داشتهاند (بنگرید به متولی حقیقی، 1392؛ پاکزاد، 1390؛ رهنما، 1390؛ مدرس رضوی، فیاض، مؤید ثابتی، مولوی و فرخ، 1385؛ مهندسین مشاور طاش، 1385، 13؛ ماهوان، 1383؛ کاویانیان، 1354؛ مک گرگور، 1336؛ عکس هوایی شهر مشهد، 1335؛ لشکر 8 خراسان، 1333؛ دالمج، 1248؛ خانیکوف، 1236) با توسعه صحن عتیق، بازار سراسری شهر به دو نیم تقسیم شده و دو بست پایینخیابان و بالاخیابان نیز در شرق و غرب صحن به وجود آمد که منجر به شکلگیری دو بازار جدید با ساختاری شرقی-غربی و عمود بر بازارهای کهن شهر شد.
معبر سوم نیز به موازات معبر اخیر از محله عیدگاه شروع شده و به محله چهارباغ منتهی میشد (بنگرید به: متولی حقیقی، 1392؛ پاکزاد، 1390؛ رهنما، 1390؛ مدرس رضوی و همکاران، 1385؛ مهندسین مشاور طاش، 1385، 13؛ ماهوان، 1383؛ کاویانیان، 1354؛ مک گرگور، 1336؛ عکس هوایی شهر مشهد، 1335؛ لشکر 8 خراسان، 1333؛ دالمج، 1248؛ خانیکوف، 1236) احداث «خیابان» به طول 3200 و عرض 30 متر در سال 1021ق (1600م) چهارمین و مهمترین محور شرقی-غربی را به شهر اضافه کرد که علاوه بر دسترسی مستقیم به حرم مطهر از دو دروازه پایین و بالاخیابان، یک محور جدید برای اتصال ارگ به بارو نیز ایجاد کرد و ارگ علاوه بر چهار دروازه عیدگاه، سراب، نوغان و میرعلی آمویه، به پنجمین و ششمین دروازه نیز متصل شد (شکل 3).