Abstract:
با توجه به نقش تولیدی و صادراتی محصول خرما و وابستگی معیشت بسیاری از خانوارهای روستایی به فعالیت نخلداری در مناطق خرماخیز کشور از جمله در ناحیه مکران، پرداختن به مسائل و شبکه روابط بازار این محصول اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا اقتصاد نخلداری در روستاهای این ناحیه غالباً بر کشاورزی خردهپا و سنتی استوار بوده و به لحاظ کارکردهای توزیعی، مبادلهای و مصرفی با چالشهای عدیدهای روبرو است. از این رو هدف پژوهش حاضر کاوش و تحلیل شبکه روابط فضایی بین کنشگران (انسانی و غیرانسانی) به منظور توسعه کارکردی بازار خرما در روستاهای ناحیه مکران است. این پژوهش بر روش آمیخته (راهبرد متوالی- تغییرپذیر) استوار است. جامعه آماری پژوهش شامل 17493 نخلدار و 32 کارشناس کشاورزی است. حجم نمونه به روش هدفمند- احتمالی در مرحله کیفی 111 نخلدار و 16 کارشناس و در مرحله کمی 376 نخلدار و 32 کارشناس تعیین شد. براساس «روش آمیخته متوالی» دادههای کیفی به کمک نرم افزار «NVIVO» و دادههای کمّی به وسیله نرمافزار «SPSS» پردازش و تحلیل شدند. سپس تحلیل و استنتاج نهایی طبق استدلال لاتور (1987) به روش «ترجمه» صورت گرفت. نتایج نشان داد که روابط فضایی چندگانهای بین کنشگران (انسانی و غیرانسانی) وجود دارد و یا در حال پدیدار شدن است. در این میان دلالان خرما با ایجاد شبکهای قوی از روابط فضایی، بازار خرما را به زیان تولیدکنندگان به تسخیر درآورده و به عنوان کلیدیترین کنشگر، نقش و عاملیت یافتهاند. در وجه غالب ضعف و ناکارآمدی کنشگران اصلی (نخلدار و دولت) و همپیمانی کنشگران سرمایه و سردخانه با دلالان منجر به چنین پیامد زیانباری شده است؛ هر چند این روابط فضایی با مشارکت کنشگران جدید (نخلهای غیربومی، سردخانه و ... ) در حال دگرگونی است.
Machine summary:
در مناطق خرماخيز کشور عليرغم وابستگي معيشت بسياري از روستاييان به نخلداري، بازار محصول خرما به دلايل متعددي همچون غير بهداشتي بودن ، نداشتن بازار فروش ، کمبـود يا نبود صنايع نگهداري، فاصله زياد محل توليد تا کارخانه ، پراکندگي روستاها (اقبالي، اسدي و شعبانعلي فمي، ١٣٩٧: ٣٦٣ به نقل از ٢٠١٢ ,Howe &Hall )، قيمت پايين محصول ، عدم سازگاري اقليمي، عـدم دسترسي مناسب به سرمايه ، ضايعات بالا و فروش محصول با ارزش افزوده پايين به دلالان و سلف خران با چالش هاي فراواني روبرو است .
فعاليت نخلداري در ناحيه مکران به لحاظ بازاريابي، بازار رساني، قيمت ، صادرات و زيرسـاخت هـاي مـورد نياز، مشکلات فراواني دارد؛ به گونه اي که محصول خرماي اين ناحيه به واسـطه دلالان غالبـاً بـه صـورت فله اي و با ارزش افزوده بسيار پايين به کشورهاي پاکستان و امارات متحده عربي و نيـز شـهرهاي بـزرگِ داخل کشور صادر ميشود؛ در حاليکه که نخلداري خرما از جمله قابليت ها و فرصت هاي اقتصاديِ ويژه در ناحيه مکران است که ميتواند نقش مؤثري در بهبود اقتصاد روستايي، توسعه اشتغال ، کاهش مهـاجرت و کاهش فقر، محروميت و نابرابري ايفا کند.
در برخي منـاطق مانند ارتفاعات بخش سرباز و شهرستان فنوج - که محصول مضافتي کيفيت مطلوبي دارد- به علت فقدان دسترسي مناسب به سرمايه و نبود سردخانه در پيرامون نزديک ، نخلداران براي جلوگيري از فسـادپذيري محصول ، ناگزير آن را با قيمت پايين تر به دلالان ميفروشند.
يکي از کارشناسان ميگويـد «در شهرستان قصرقند دسترسي به سردخانه وجود ندارد و باغدار ناچارًا خرما را به دلال ميفروشد، البته با توجه به شرايط اقليمي نخلدار مجبور است محصول را زودتـر از موعـد (در مرحلـه خـارک) بـه دلالان پيش فروش کند؛ چون گرماي زياد در اين محدوده منجر بـه زودرس شـدن محصـول بخصـوص در رقـم مضافتي ميشود.