Abstract:
خواجه نظام الملک طوسی وزیر نامدار عصر سلجوقی که وزارت دو تن از سلاطین این سلسله یعنی آلب ارسلان (455- 465ه.ق) و ملکشاه ( 465- 485 ه.ق) را به مدت سی سال بر عهده داشت، نقشی برجسته در سازماندهی و ادارۀ حکومت سلجوقی ایفا می کرد. یکی از مهمترین اقدامات او ایجاد ارتشی شخصی بود که از آن با عنوان غلامان نظامیه یاد شده است. این گروه سازمان یافته که از غلامان خریداری شده توسط نظام الملک تشکیل شده بود، مستقیماً تحت فرمان وزیر انجام وظیفه می کردند. آنان -به ویژه پس از مرگ خواجه نظام الملک- حدود یک دهه از مهمترین گروه های تأثیرگذار در جریانات و وقایع سیاسی عصر سلجوقی بودند. این پژوهش با روش توصیفی– تحلیلی و با بهره گیری از منابع دست اول عهد سلجوقی تلاش می کند به این سوال پاسخ دهد که هدف و انگیزۀ خواجه نظام الملک از ایجاد گروه غلامان نظامیه چه بوده و این گروه چه نقشی در جریانات سیاسی عصر سلجوقی ایفا نموده اند؟ یافته های پژوهش بیانگر آن است که نا امنی موجود در جایگاه دیوان سالاران در سلسلهی ماقبل سلجوقی (غزنویان) و در عهد سلجوقیان، نظامالملک را برآن داشت تا با تشکیل نیرویی نظامی، مستقل از سلطان سلجوقی، جایگاه خود را بهعنوان یک دیوان سالار قدرتمند تبیث و تضمین کند. این گروه پس از مرگ خواجه نیز حضوری تأثیرگذار در جریانهای سیاسی عصر سلجوقی ایفا کردند.
Khajeh Nizam al-Mulk Tusi, the famous minister of the Seljuk era, served as ministers of two kings of the dynasty, namely Alb Arslan (1067-1077) and Malik-Shah (1077-1097) for thirty years and played the main role in organizing and managing the Seljuk government. One of his most important measures was creating an army referred to as the Nizamiyeh slaves. This organized group, consisting of slaves bought by Nizam al-Mulk, operated directly under the command of the minister. Particularly after the death of Nizam al-Mulk, they were one of the most influential groups in the political events of the Seljuk era for about a decade. This research tried to answer the question of the purpose and motivation of Khajeh Nizam al-Mulk in creating a group of military slaves as well as the role they played in the political currents of the Seljuk era, using a descriptive-analytical method and utilizing first-hand sources of that time. The findings of the study indicate that the insecurity in the position of bureaucrats in the pre-Seljuk dynasty, i.e. the Ghaznavids, and in the Seljuk era urged Nizam al-Mulk to establish an independent military force to stabilize his position as a powerful bureaucrat. This group also appeared influential in the political currents of the Seljuk era after Khajeh's death.
Machine summary:
اين پژوهش با روش توصيفي- تحليلي و با بهره گيري از منابع دست اول عهد سلجوقي تلاش ميکند به اين سوال پاسخ دهد که هدف و انگيزٔە خواجه نظامالملک از ايجاد گروه غلامان نظاميه چه بوده و اين گروه چه نقشي در جريانات سياسي عصر سلجوقي ايفا نموده اند؟ يافته هاي پژوهش بيانگر آن است که نا امني موجود در جايگاه ديوانسالاران در سلسله ي ماقبل سلجوقي (غزنويـان) و در عهد سلجوقيان، نظامالملک را برآن داشت تا با تشـکيل نيرويـي نظـامي، مسـتقل از سـلطان سـلجوقي، جايگـاه خـود را به عنوان يک ديوان سالار قدرتمند تبيث و تضمين کند.
عملکرد خواجه در حمايت از علماي ديني و متصوفه ٣، تأسيس مدارس نظاميه در شهرهاي سرتاسر قلمرو سلجوقيان (ابن اثير،۱۳۶۸: ۱۸۵/۲۳)، سازماندهي نظام واگذاري زمين (اقطاع داري)(لمبتن ،۱۱۴:۱۳۸۲) و تبحر وي در علوم مختلف به علاؤە مهارتي که در امور نظامي داشت ٤، نمايانگر تمايز وي از ساير ديوانسالاران تاريخ ايران بعد از اسلام است ؛ چنانکه غزالي، فقيه برجستۀ معاصر نظامالملک ، او را با برمکيان مقايسه کرده است .
بر اين اساس، اين مقاله در صدد پاسخ به اين پرسش است که انگيزٔە خواجه نظامالملک از ايجاد گروه غلامان نظلاميه چه بود و اين گروه چه نقشي در تحولات سياسي عصر خواجه نظامالملک و تحولات پس از مرگ وي ايفا کردند؟ پيشينه ي پژوهش حکومت سي سالۀ آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقي يکي از مهم ترين دوران تاريخ ايران بعد از اسلام است .