Abstract:
در سازمان اداری برخی از حکومتهای اسلامی «عارض» لشکر منصبی متداول بودهاست. بااینکه اصطلاح یادشده واژهای عربی است، در تشکیلات اداری و سازمان لشکری خلافت عباسی به کار نرفته و تنها در حکومتهای ایرانی برخاسته در شرق سرزمینهای خلافت عباسی رواج داشتهاست. ازاینرو این پرسش مطرح است که آیا این منصب از نظر سرشت و ماهیت، ویژه حکومتهای ایرانی برخاسته از دل خلافت عباسی بودهاست؟ و این فرضیه مطرح میشود که به نظر میرسد «عارض» برخاسته و برگرفته از سازمان اداری روزگار فرمانروایی ساسانی در ایران باستان بوده؛ گویا هم کارکردها و وظایف آن در دوره پس از اسلام، در میان حکومتهای ایرانی سر برآورده در سرزمینهای شرق خلافت عباسی پیوستگی یافته است. این پژوهش با هدف روشن کردن ریشههای تاریخی اصطلاح و منصب «عارض» و به شیوهی توصیفی و تحلیلی انجام شدهاست. بنابر یافتههای پژوهش، گزارش معتبری در دست است که نشان میدهد منصب عارض دستکم از نمونه متداول در روزگار انوشیروان ساسانی یا نمونهای همانند آن برگرفته شدهاست؛ و نیز از آغاز حکمرانی صفاریان به کار رفته و بدینترتیب در دوره اسلامی پیوستگی یافته است.
In the history of the administrative organization of some Islamic governments, it has been common to have “Aared” (a commander parading the troops as registrar) as an army rank. Although the mentioned term is an Arabic word, it was not used in the administrative organization and military organization of the Abbasid Caliphate, and it was popular only in the Iranian governments formed in the east of the territories of the Abbasid Caliphate. Therefore, we might ask whether this position was specific to the Iranian governments emerged in the heart of the Abbasid Caliphate. This hypothesis is thus proposed that it seems that “Aared” arose and was derived from the administrative organization of the time of the Sassanid rule in ancient Iran, and it seems that its functions and duties in the post-Islamic period continued among the Iranian governments in the lands east of the Abbasid Caliphate. This article aims to clarify the historical roots of the term and position of "Aared" in a descriptive and analytical way. According to the findings of this research, there is an authentic report that shows that “Aared” as a military rank has at least been taken from a common example in the days of Anushirvan Sassanid or a similar example, and it has been used since the beginning of the rule of the Saffarid and has accordingly continued to be used in the Islamic era.
Machine summary:
يکي از دلايل اين مسئله آن است که به هرروي در متون کهن عربي مانند «کتاب العين » نشان داده نشده که واژه ي «عارض» (به معناي اسم فاعل براي فعل عرض الجند) به اندازه همان «عرض الجند» کهن بوده باشد (فراهيدي،۱۴۱۰ق : ۱/ ۲۷۱-۲۷۷)؛ و افزون بر آن، در تاريخ نگاريهاي «عربي » پرآوازه در سده سوم و چهارم قمري مانند «تاريخ طبري»، «تاريخ يعقوبي »،«اخبار الطوال»، «مروج الذهب » و نيز رساله هايي که با مضامين اداري خلافت عباسي نوشته شده همانند «الخراج و صناعه الکتابه » (نوشته شده در حدود ۳۱۶ تا ۳۲۰ه .
ازآنجايي که پايه ي نخستين ديوان سپاه يا «ديوان جيش » از همان روزگار نخستين فتوح اسلامي در دوره خليفه دوم نهاده شده (صفاکيش و مومني ها،۱۳۹۵: ۷۴-۸۶) و دست کم گمان مي رود تا سده سوم قمري فرصت باليدگي و رشد را به دست آورده است ، مطابق گزارش ياد شده چهره برجسته اي مانند «عارض» در اين سازمان پرورش نيافته است و به جاي آن «کتاب » و کاربدستان فراهم آورنده ي «جريده »، با سرپرستي خليفه به عنوان بالاترين مقام آن حکومت ، کار عرض را براي گزينش لشکريان تازه وارد انجام مي - داده است .
مطالعات تاريخي جنگ / سال ١٤٠١/ دوره ٦ شماره ٢ بنابراين باوجوداينکه «عارض» واژه اي عربي است ، در تشکيلات اداري و نظامي اسلامي ، دست کم تا سده چهارم قمري در روزگار خلافت عباسي به کار نرفته است و از سوي ديگر پژوهش هاي انجامگرفته چنين عنوان مي کنند که در حکومت هاي ايراني در سرزمين هاي شرقي خلافت عباسي ، «عارض» به تدريج جايگزين «صاحب ديوان جيش »٤ شده است (٢٦٦ :١٩٩٧ ,Bosworth؛ سجادي، ۱۱۰:۱۳۹۹).