Abstract:
پرسش از عامل‌های گوناگونیِ جسمانی و روحانی دسته‌های مردم پیشینه‌ای کهن دارد و سراغ آن را در جهان باستان میتوان گرفت. در کتاب‌های طبی و نیز جغرافیایی-تاریخی جهان اسلام نیز بدین پرسش پرداخته شده و عامل‌های طبیعی-جغرافیاییِ گوناگونیِ مساکن/خاک‌ها، میاه/آب‌ها و أهویه/هواها و دوری و نزدیکی خورشید و زاویۀ تابش آن در ویژگیهای خَلقی و خُلقی مردم تأثیرگذار دانسته و علت گوناگونی آن‌ها در میان مردم شمرده شده است و در این میان هوا ویژه‌ترست که در کتاب‌های طبی بیش‌تر در بحث «ستۀ ضروریه» حفظ الصحة از آن سخن رفته است. این نوشتار پس از پژوهش کوتاه این عامل‌ها در برخی از میراث مکتوب کهن و میانۀ جهان اسلام، به بررسی ویژگیهای خَلقی و خُلقی مردم بغداد، پایتخت علمی، فرهنگی و سیاسی جهان اسلام در سده‌هایی دراز (از پدیداری تا سقوط) در نسبت سرزمین‌شان در برخی آثار تاریخی-جغرافیایی آن قرن‌ها می‌پردازد. آشکارا اندیشمندان و دانشمندان جهان اسلام بی‌آن‌که دچار جبر جغرافیایی شوند، گوناگونی مردمان را با عامل‌های طبیعی-جغرفیایی یادشده تبیین کرده‌اند.
The question of people's physical and spiritual diversity has an ancient history and can be traced back to the ancient world. This question has also been discussed in the medical and geographical-historical books of the Islamic world, and the natural-geographical factors of the diversity of houses/soils, water/waters, and airs, and the distance and proximity of the sun and the angle of its radiation have been considered to be influential in the moral and character traits of people and the cause of diversity. They are counted among the people, and the air is the most special, which is mentioned in medical books in the discussion of the "necessary element" of maintaining health. After short research of these factors in some of the ancient and medieval written heritage of the Islamic world, this article examines the character and personality characteristics of the people of Baghdad, the scientific, cultural, and political capital of the Islamic world for long centuries (from the emergence to the fall) in relation to their land in some Its historical-geographical works cover centuries. Obviously, the thinkers and scientists of the Islamic world have explained the diversity of the people with the aforementioned natural-geographical factors, without being subject to geographical determinism.
Machine summary:
شاید در موضوع گوناگونی صفات گروه های مردم در ارتباط با آب و هوا و ویژگیهای طبیعی-جغرافیایی سرزمین ها، پیش از هر کس نام شارل دو مونتسکیو (١۶٨٩ تا ١٧۵۵م )، فیلسوف فرانسوی عصر روشن گری به یاد آید، زیرا او پیش گامانه در بخش چهاردهم از کتاب تاریخ ساز روح القوانین خود با نام «در ارتباط قوانین با طبیعت آب و هوا» بدان پرداخته و زمینه ساز بحث هایی در این باره شده و حتی آرایی را که شاید بتوان آن را «جبر جغرافیایی» نام نهاد،١ شکل داده است .
کم نیست کتاب های جغرافیایی-تاریخی در جهان اسلام که نام شان اضافۀ واژٔە «فضائل /فضایل » به سرزمین یا شهریست ،٢ چنان که فضایل سجستان هلال یوسف اوقی ٣ یا فضائل بلخ عبدالله بن عمر بلخی یا فضائل قم محمدعلی قراجه داغی چنین است و فصلی از تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری «ذکر فضائل نیشابور» نام دارد (حاکم نیشابوری، ١٣٧۵: ۶۶) و فصل نخست التدوین فی أخبار قزوین عبدالکریم رافعی نیز «فی فضائل قزوین وخصائصها» نامیده شده است (رافعی، ١۴٠٨: ۴/١) که میتوان از سنت «فضایل نگاری»٤ برای سرزمین /شهرها در جهان اسلام یاد کرد که بسیاری از آن ها فضایلیست که در اخباری «منسوب » به پیامبر آمده است ٥ (چراکوفسکی، ١٣٩٣: ۴٧ و ۴٨)، اما برخی فضیلت ها که در این دست کتاب ها ١.
(
, 
, 
)
