Abstract:
نواحی غرب ایران در طی دورۀ ساسانی و سدههای نخستین اسلامی به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و نزدیکی به مراکز حکومتی از اهمیتی ویژه برخوردار بودهاند. از جمله نواحی مهم غرب ایران طی این ادوار، می توان به ولایت ماسبذان اشاره کرد. طبق تقسیم بندی های جغرافیایی دورۀ ساسانی و اسلامی، ماسبذان به ترتیب در قالب ایالت های کًوَست خَوربَران و جبال قابل تعریف است که شهر سیروان/شیروان کرسی آن به شمار میرفت. بنا به نظر پژوهشگران در جغرافیای سرزمینی کنونی ایران، ماسبذان منطبق بر بخشهای شمالی استان ایلام است. قابلیت ها و امکانات طبیعی بالای منطقه و موقعیت ارتباطی مناسب باعث شکل گیری و گسترش استقرارها و بناهای مهمی در آن شده است. «قلعه سام» یکی از آثار ارزشمند این ناحیه محسوب می شود که علیرغم اهمیت ویژۀ آن (به لحاظ شاخصه های معماری) تاکنون ناشناخته مانده است. این بنا در تنگۀ «سیپله» در محدودۀ مرزی استان های لرستان و ایلام واقع شده است. قلعهسام از دو بخش مجزا (از نظر سازهای) اما مرتبط با هم (از نظر کارکردی و تاریخ ساخت) تشکیل شده است؛ ساختار اصلی محوطه متشکل از بنای گنبددار آراسته به تزیینات گچبری در پایین دست محوطه و دژی مستحکم در بالادست آن است. هدف مقالۀ حاضر آن است تا با اتکاء بر یافته های باستانشناختی و شواهد معماری موجود، ضمن معرفی و شناساندن قلعه سام، هویت کارکردی و گاهنگاری آن ارزیابی و مورد تحلیل قرار گیرد. رویکرد تحقیق تاریخی است و یافته ها با استفاده از روش یافته اندوزی از منابع کتابخانهای و بررسی میدانی گردآوری شده اند. ویژگی های سازهای و ریخت شناسی قلعهسام، بیانگر آن است که این بنا اقامتگاهی امنیتی متعلق به شخصی عالیرتبه بوده است. مشخصه های مکانی این بنا در ترکیب با سایر آثار موجود در تنگۀ سیپله، نشان از غلبه انگیزه های سیاسی و امنیتی در ساخت آن دارد. عناصر معماری، سفالهای پراکنده در عرصه و پیرامون محوطه و تزیینات گچ بری به کار رفته در بنا، نشانگر ساخت آن در بازۀ زمانی اواخر دورۀ ساسانی و سده های آغازین اسلامی است.
Qaleh Sam is located in Holeylan district in Sirvan/Shirvan County in the northeast of Ilam province. This monument is one of the worthy Iranian architecture in the central Zagros cultural zone. Despite its importance, this monument is unknown until now. Qaleh Sam is located in Si’pelah canyon on the border of Lorestan and Ilam provinces. In Si’pelah, in addition to Qaleh Sam, remains some of the other buildings such as: a bridge, some military installations, a Char Taq, a water mill, and two ruined sites. The distribution pattern of these monuments in Si’pelah Canyon shows that they are related to Qaleh Sam, and they could be interpreted together. As the focal point of formation for the architetural complex in Si’pelah canyon the Qale Sam has archaeological and architectural values. The main structure of this monument consists of a residential building with a focal char tag in down and a fortress on top. Nevertheless, it has been neglected by researchers and its historical and functional nature remains unclear. The purpose of this paper is the introduction the Qale Sam by relying on archaeological findings and existing architectural evidence and evaluating and analyzing functional identity and its chronology. The research approach is historical and findings have been collected through field methods and the study of library texts. The study of archaeological and architectural findings of Qale Sam along with the study of its geographic location and the analysis of the spatial organization of all works in Si’pelah canyon show that Qaleh Sam has been a security residency of a high-grade person. The analysis of these monument in the regional context indicated that it has been built based on political and security objectives in a mountainous situation, with the creation of several military structures around it. Architectural elements, scattered pottery on surface, and stucco decorations used in the building show that Qale Sam was constructed in the late Sassanid period and the early Islamic centuries.
Machine summary:
ماسبذان، تنگۀ سيپله ، قلعه سام، معماري نظامي، ولايت ماسبذان مقدمه در تقسيمات جغرافيايي دوره ساساني بخش غربي ايران با عنوان کوست خوربران شناخته ميشده است ، يکي از مناطق مهم کوست خوربران در اين دوره، استان ايلام/ لرستان پشتکوه بوده که در قالب دو ايالت به نامهاي ماسبذان و مهرجانگدک (مهرجان قذق) اداره ميشده است (مارکوارت، ١٣٧٣: ٣٧؛ ١٣٩٥: ٣٠).
در چشم انداز پايين دست بناي قلعه سام و در کف درهاي که رودخانۀ سيمره در آن جريان دارد، مجموعه اي از آثار شامل تعدادي قلعۀ کوچک ، آسياب، بقاياي دو محوطۀ مخروبه ، پل و ديوار باقي مانده است ، اکثر آنها امروزه بخشي از محدودة استان لرستان به شمار ميروند.
دژ قلعه سام دژ بر روي صخرهاي مرتفع با ديد مناسب به محيط پيرامون و سازههاي پايين دست آن ساخته شده است ، در طراحي و ساخت آن سعي بر اين بوده که از ساختار طبيعي موجود در جهت امکانات تدافعي آن نهايت استفاده را ببرند.
کمبود فضاهاي معماري قابل سکونت در درون دژ، سطح شيب دار و ناهموار آن و مشرف بودن بنا به محيط پيرامون و چشم انداز پايين دست تنگه ، نقش ديدهباني و امنيتي اين سازه را نشان ميدهد که ميتوانسته در مواقع لزوم مورد استفاده ساکنان بخش مسکوني محوطه قرار بگيرد؛ به ويژه اينکه در مجاورت بخش مسکوني قرار دارد و به وسيلۀ پلکان ارتباط آنها برقرار ميشده است .
Firoozabad, Translated by Keramatollah Afsar, Iranian cities, Vol. 2, Collector Mohammad Yousef Kiani, Tehran, Ministry of Culture and Guidance.
Iranian Architecture of the Islamic Period- Palaces, Translated by Mohammad Yousef Kiani, Tehran, ACECR.