Abstract:
ایرانیان از دورهی باستان برای پاکیزگی اهمیت بسیاری قائل بودند و در دین زردشتی نیز احکام بسیاری در باب شستوشو وجود دارد. گرچه این شستوشو معمولا بهشکل استفاده از گرمابه نبوده است. اساسا گرمابهها در ایران، پس از غلبهی اسلام رواج یافتند. اما حمامها در تمدن اسلامی، بهجز برای رعایت بهداشت و پاکیزگی چه کارکردهایی داشتند؟ در این مورد میتوان اظهار نمود که حمامها دارای فواید پزشکی بوده و برای درمان دردهای موضعی، تغییرات مزاجی و انواع بیماریها مورد تجویز اطباء قرار میگرفتهاند. گذشته از آن، انگیزههای مذهبی، چون انواع غسلهای واجب و مستحب، مسلمانان را ناگزیر از مراجعهی هفتگی به حمام میکرد. مسائل عرفانی و اجتماعی نیز باعث رویآوردن مردم به گرمابهها میشد. مردم برای دریافت اخبار و وقتگذرانی با دوستان، تفریح، برگزاری رسوم اجتماعی چون حمام عقد و عروسی و فراغت از بارداری و گوشهنشینی و خلوت صوفیانه هم از گرمابهها استفاده میکردند. به همین جهت است که حمامها نقش زیادی در خرافات و اعتقادات مختلفی ایفا میکنند که در اشعار، داستانها، فولکلور و حتی آثار صوفیان اسلامی نیز انعکاس یافتهاند. بنابراین بررسی کارکرد گرمابهها در تمدن اسلامی میتواند پرده از بخش مهمی از زندگی روزانهی مردم عادی بردارد و بخشهای جالبی از تاریخ مردم را روشن نماید. در مقالهی حاضر با استفاده از پژوهشهای جدید و مطالعهی منابعی از دورهی نخستین اسلامی در ایران تا دورهی قاجاریه به دنبال این هستیم که روند گسترش و افول گرمابههای عمومی و کارکردهای آن را در تمدن اسلامی دریابیم و نقش حمام را با توجه به کارکردهای گستردهی آن در جایگاه نهادی اجتماعی تبیین کنیم.
Since ancient times, Iranians gave importance to cleanliness; There are many precepts concerning cleansing in Zoroastrianism. Although, this cleansing was not usually in the shape of attending bathhouses. Generally, bathhouses in Iran, spread after the Islamic conquest. But What was the function of bathhouses in the Islamic civilization, besides sanitation and cleanliness? In this manner, it can be said bathhouses were considered to have medical benefits and were prescribed as a remedy for local pain, temperament changes, and various illnesses by physicians. Furthermore, religious motives such as different kinds of obligatory and recommended ablutions, coerce Muslims into weekly attendance at bathhouses. Social and theosophical reasons caused people to go to bathhouses as well. Also, people used bathhouses as a place for receiving news, socializing with friends, amusement, performing social traditions like bridal showers and baby showers, and seclusion and theosophical isolation. Therefore, bathhouses had a significant role in various superstitions and beliefs reflected in poems, anecdotes, and Islamic Sofi works. Thus, studying the functions of bathhouses in Islamic civilization can reveal an important part of common people’s daily life and put light on interesting parts of people’s history. In the present paper, citing modern research and studying sources from Early Islamic Iran to the Qajar period, we attempt to illustrate the procedure of spreading and declining public bathhouses and their functions in the Islamic civilization to indicate the role of Hammam considering its multi-functions as a social institution.
Machine summary:
با وجود اين ، با توجه به اصول دين زردشتي مبني بر تقديس عنصر آب و لزوم پرهيز، يعني آلوده نکردن آب و آتش ، شست وشو در ايران باستان نه در قالب گرمابه هاي عمومي، بلکه به شکل فردي و در منازل صورت ميگرفت که نمونه هايي از آن تا چندين دهه ي پيش در ميان زردشتيان يزد و کرمان رايج بود (مزداپور، ١٣٧٥: ٢١٩).
ورود اسلام به ايران ، تغييرات عميقي را در بسياري از وجوه زندگي اجتماعي و روزمره ي ايرانيان ايجاد کرد؛ يکي از اين وجوه ، استفاده ي عمومي از گرمابه ها و به ويژه اضافه شدن نقش مذهبي به کارکردهاي آنها است که همين نقش باعث رواج حمام ها در قلمروي اسلامي شد.
البته جالب است که با وجود گسترش بسيار حمام ها، در قرون ميانه و حتي تا دوره ي صفويه ، رفتن زنان به حمام جز براي غسل هاي واجب ناپسند بود.
در اين باورها معمولا به حضور اجنه در گرمابه ها اشاره شده است و قصه هاي مختلفي از افرادي که نيمه شب به حمام رفته و با اجنه برخورد کرده و مورد لطف يا آزار آنها قرار گرفته بودند، نقل ميشد١ (شهري، ١٣٧١: ٥٢١ـ٥٢٤؛ اکبري، ١٣٩٧: ٤٠).
اين مسئله حتي به اقليت هاي مذهبي ساکن قلمروي اسلامي نيز سرايت کرده بود؛ به طوري که در روايت اميداشه وهيشتان يکي از زردشتيان ميپرسد که آيا رفتن به گرمابه ي مسلمانان در صورت تجويز پزشک ايراد شرعي دارد يا خير؟ به او پاسخ داده ميشود که اگر براي درمان دردي نياز به رفتن به گرمابه باشد، زردشتيان خود بايد گرمابه بسازند نه اينکه به گرمابه هاي اسلامي مراجعه کنند (صفاي اصفهاني، ١٣٧٦: ١٣٢ـ١٣٦).