Abstract:
پس از پیامبر اکرم(ص) نوعی انحراف برای امت اسلامی پدید آمد که در متون روایی شیعه از آن به «ارتداد جمعی» تعبیر شده است. فقیهان و راویان سنی با وجود تایید وقوع ارتداد در امت اسلامی و بیان روایاتی که حاکی از پذیرش چنین واقعهای در امت اسلامی است، بیان نکردهاند که این ارتداد ناظر به کدام واقعه بوده و معنای آن چیست؟ لیکن در روایات و متون فقهی شیعه ضمن اینکه تبیین شده که منظور از این ارتداد، کدام واقعه سیاسی در حیات اجتماعی مسلمین بوده، به لحاظ مفهومی نیز از معنای این نوع ارتداد بحث شده است.
میان فقیهان شیعه در تفسیر مفهومی «ارتداد» اتفاقنظر وجود ندارد. تحقیق حاضر به روش تحلیلی ـ اجتهادی و با تمرکز بر روایات شیعی در تفسیر مفهومی «ارتداد»، چهار نظریه و احتمال را به بحث میگذارد. در نهایت، از میان احتمالات چهارگانه، اثبات میشود که اولا، «ارتداد» بهمعنای انحراف و گمراهی، دارای معنای تشکیکی بوده و در این روایات ناظر به انحراف سیاسی امت از اطاعت و پذیرش رهبر منصوب الهی است و این عدم اطاعت موجب حبط عمل شده، انسان را تا مرز کفر تنزل میدهد. ثانیا، این روایات بیانگر اهمیت نصب الهی در تعیین حاکم سیاسی بوده و به دلالت التزامی حاکی از این مهم هستند که حتی رضایت قریب به اتفاق مردم بر حاکمیت غیرمنصوب الهی، مشروعیت سیاسی ایجاد نمیکند.
Machine summary:
بـه عبـارت ديگر، به لحاظ مفهومي و مصداقي مشخص نکرده اند که مراد از اين روايات کدام واقعه تاريخي اسـت ؟ و مصـداق و معناي دقيق اين روايات چيست ؟ چنان که اشاره خواهيم کرد، در متون فقهي و روايي شيعه به صراحت مـورد و منشـأ ارتداد تبيين شده است ؛ بدين معنا که ارتداد امت اسلامي پس از نبي مکرم و با نپـذيرفتن ولايـت اميرالمـؤمنين به وقوع پيوسته است .
روايت بريد بن معاويه از امام باقر «ارتد الناس بعد النبي إلا ثلاثۀ نفر: المقداد بن الأسود و ابوذر الغفاري و سلمان الفارسي، ثـم إن النـاس عرفـوا و لحقوا بعد»؛ جز مقداد و ابوذر و سلمان ، ساير مردم پس از رحلت نبي مکرم از ديـن منحـرف شـدند [برخـي از اين مردم ] پس از اينکه دچار انحراف شده بودند، شناخت پيدا کردنـد و بـه ايـن سـه تـن ملحـق شـدند (مفيـد، ١٤١٣ق (الف )، ص ٦).
بنابراين مـراد از «ارتـداد» در ايـن روايـات ، ارتـداد فقهـي نيست ، بلکه مراد، پيمان شکني و نقض عهدي است که پيامبر اکرم از آنان گرفته بود؛ بدين معنا که پيـامبر پـس از آنکه از جانب خداوند متعال حاکم سياسي جامعه را براي بعد از خويش معرفي نمودنـد، از مـردم پيمـان گرفتنـد کـه حاکم منصوب الهي ـ يعني اميرالمؤمنين ـ را ياري و از او اطاعت نمايند؛ زيرا اگر بگوييم : مراد از اين ارتداد، همـان مصطلح فقهي است ، بايد اميرالمؤمنين پس از اينکه حکومت و خلافت ظاهري را به دست آوردند، حکـم ارتـداد را نسبت به تمام مسلمانان آن زمان جاري ميکردند.