Abstract:
مسلمانان به قصد زیارت خانه خدا، از مسیرهای مختلفی خود را به عربستان میرساندند که از سه طرف توسط دریا احاطه شده است. در قرون اول تا سوم قمری بیشتر حاجیان از مسیرهای زمینی این مسافرت را انجام میدادند. از اواخر قرن سوم قمری عواملی چون ضعف خلفای عباسی، رقابت خلفای فاطمی و عباسی و همچنین حملات قرامطه و راهزنان به کاروانهای حجاج، موجب ناامنی مسیرهای زمینی میشد و زائران را دچار مشکل میکرد. تقریباً همزمان با این تحولات، شهربندر جده شکوفایی روزافزونی را تجربه میکرد. نگارندگان تحقیق حاضر با روش تحلیل تاریخی، رابطۀ احتمالی این متغیرها را بررسی کردهاند. دستاوردهای پژوهش نشان میدهد که ناامنی راههای زمینی و همزمانی آن با رونق تجارت دریایی، موجب رونق گرفتن سفر دریایی به حج از مسیر سیراف و صحار به جده گردید که تحت تأثیرحضور ایرانیان و کاروان حاجیان، چند قرن شکوفایی اقتصادی و تجاری را تجربه کرد.
In order to visit the Kaaba, Muslims reach Arabia from different routes, which is surrounded by the sea on three sides. In the first to third centuries A.H., most of the pilgrims made this journey by land. From the end of the 3rd century A.H., some factors such as the weakness of the Abbasid Caliphs, the rivalry between the Fatimid and Abbasid caliphs, the attacks of Qaramata and bandits on the pilgrim caravans, caused the insecurity of land routes and some problems for the pilgrims. Almost simultaneously with such changes, the Jeddah port was experiencing increasing prosperity. The present research examines the possible relationship of these variables using historical analysis method. The results of the research show that the insecurity of the land routes and its coincidence with the boom in maritime trade led to the prosperity of the marine pilgrimage from Siraf and Sohar to Jeddah, which was influenced by the presence of Iranians and pilgrims' caravans, and then experienced several centuries of economic and commercial prosperity.
Machine summary:
بـا وجـود برخـورداري جده از شرايط جغرافيايي يکسان و اينکه در معرض تهاجمات خارجي يا بيثباتيهـاي اقتصادي قرار نداشت ، منابع تاريخي گزارش هاي متفاوتي از آباداني و ويرانـي آن ارائـه ميکرده اند؛ به گونه ايکه ادوار متفاوتي از رونق و رکود را پشت سـر گذاشـته اسـت مسئله اي که به بررسي بيشتري نياز دارد، رابطه اي است کـه رونـق و رکـود شـهربندر جده با عوامل تأثيرگذار بر راه ها و سفرهاي زميني و دريايي داشت .
خلافت امويان ، عباسيان و فاطميان که هر يک در دوره هايي قسمت هايي از جهان اسلام را تحت فرمان خود داشتند، نسبت به تأمين و تدارک راه ها و تعيين اميرالحاج اقدام ميکرده اند، امـا سـفر حـج از هـر نقطه اي از سواحل شبه جزيرة عربستان و عبور از يکي از دو درياي خلـيج فـارس يـا درياي سرخ ، وضعيتي متفاوت پيدا ميکرد؛ زيرا به درستي تأمين و تدارک و حمايت ١ سليمان الخرابشه (١٣٨٥)، رقابت عباسيان و فاطميان در سيادت بر حرمين شريفين (قرن پنجم و ششم قمري)، ترجمۀ رسول جعفريان ، تهران : مشعر.
وي بـه نقش ايرانيان در بناي شهر تأکيد کرده و چگونگي احداث آبگيرهاي آن در دل سـنگ را توصيف کرده است (ابن بطوطه ، ١٣٧٦: ٢٩٦/١-٢٩٧) بدين ترتيب ، جده به موازات افزايش مسافرت دريايي حجاج ، دوره اي از رونـق را سپري کرد که از اواخر قرن سوم تا اوايل قرن پنجم به طول انجاميد، ولي پـس از آن و در پي تحولات سياسي و تبعات آن که موجب امنيت نسـبي راه هـاي زمينـي شـد، به تدريج با کاهش ميزان سفر دريايي حجاج مواجه و دچار رکود گرديـد و از قـرن ششم قمري به بعد به بندري کم اهميت تبديل شد که فقط با واردات مايحتـاج مکـه از دريا سر پا بود.