Abstract:
نام گذاری و عنوان در شعر فارسی بر اساس عوامل و عناصر مختلفی در ادوار مختلف فارسی صورت گرفته است، عنوان اثر، نامی است که از سوی پدیدآورنده و یا ناقد اثر بدان داده میشود. اهمیت عنوان تنها از آن روی نیست که اثر را شناسنامهدار و متمایز از سایر عنوانها میگرداند؛ بلکه میتواند دال بر کیفیت و اهمیت اثر از نظر بافت و ساخت نیز باشد. میتوانیم بگوییم که کتابها همه عنوان داشتهاند. در کتابهای مذهبی، مانند اوستا و انجیل و قرآن و دیگر کتابهای آسمانی، عنوان در هر بخش حضور دارد. میتوان کتابهای مذهبی را از این نظر جزء اولینها دانست. با توجه به آثار مکتوبی که از سدهی چهارم هجری قمری باقی مانده است، قدیمیترین کتاب شعر دارای عنوان «شاهنامه» است که «مسعودی مروزی» آن را پدید آورده است. با این حال، از آن جا که اشعار شاعران در یک مجموعه تحت عنوان «دیوان» تهیه میشدند؛ شاعران شعرهای خود را نامگذاری نمیکردند. در این پژوهش، با توجه به مراحل و سیر تحول نام گذاری و عنوان، به بررسی اجمالی تغییر و عوامل نام گذاری اشعار و متون نثر میپردازیم.
Machine summary:
با توجه به بررسیهای انجام گرفته در اشعار فارسی، میتوان گفت اولین کتاب منظوم فارسی دارای عنوان «شاهنامه» است و در کتابهای تاریخ ادبیات ذکر شده که «مسعودی مروزی یکی از شاعران اواخرقرن سوم و اوایل قرن چهارم است...
برخی از اشعار نامگذاری میشدند و این نامگذاری ممکن بود به دست ناسخان و تذکره نویسان و دیگران انجام شود نه خود شاعر، مانند: قصیده «ایوان مداینِ خاقانی» و قصیدهی «داغگاه فرخی» در ادب فارسی یا قصیدهی «بُرده کعب بن زبیر» و قصیدهی «قِفانبکِ امرؤالقیس» که در ادب عرب مشهور است یا در مثنوی برخی از داستانها و سخنان حکمتآموز عنوان دارد که آنها را خود مولانا تعیین کرده است یا شاعری چون خاقانی نیز برخی قصیدههایش را نامگذاری کرده است.
دلیلهایی که میتوان برای این سخن ذکر کرد، توجه وافری است که نویسندگان و ناسخان به عنوان داشتهاند؛ به این صورت که: 1- عنوانها با رنگی متفاوت از متن و اغلب رنگهای قرمز و زرد و گاهی طلاکوب هستند.
برای نمونه، عنوان قصیدهی ابن سینا «القصیده العینیۀ الروحیۀ فی النفس» است، این قصیده به «عینیه» نیز مشهور است و از آن جا که وصف کبوتر، نماد روح انسان است؛ «ورقائیه» نیز نام دارد.
کتاب مثنوی مولانا، از نظر نامگذاری هم متفاوت است، نام عام مثنوی، برای این کتاب خاص شده است.
ب: عنوان مثنویهای جامی از شاعران دیگر هم که این روش رادر عنوانهای خود به کار گرفته است؛ میتوان عبدالرحمان جامی را نام برد.
عنوان در مثنویهای قرون اولیه شعر فارسی، ساده و کوتاه است و هر چه به قرنهای بعد نزدیک میشویم، این عنوانها بلند و بلندتر میشوند.