Abstract:
در بین متون کهن دنیا، داستان ادیپ شهریار به عنوان شاخصی برای ارتباط و شباهت اساطیر با داستانهای تاریخی شمرده میشود زیرا نمونههای فراوانی در بین تواریخ ملل یافت میشود که در آنها پسر با پدر خود دشمنی دارد مثلا در خود داستانهای یونانی نیز اگر به عصر پیشا انسانی و دورانی که در آن، خدایان ابتدایی با یکدیگر نبرد میکردند، دورانی تاریک که حتی خورشید هم در آن جایگاهی نداشت، آب دریاها میجوشید، زمین لرزهها زمین را در ید قدرت خویش گرفته بودند، مراجعه کنیم،خواهیم دید که جنگ هایی در بین پدران و پسران، پیوسته در این اساطیر رخ میداده است.از همان آغاز عصر اسطوره در یونان، کرونوس، فرزند اورانوس با او جنگید و قطعه قطعهاش نموده، قدرت او را به دست آورد و در ادامه، فرزندش زئوس با اخته نمودنش، او را از قدرت خلع نمود. در عصر تاریخی- اسطورهای یونان نیز همین رخداد در اسطورة ادیپ شهریار رقم میخورد.او که ناخواسته پدر را کشته و با مادر خویش ازدواج میکند و در نهایت با مرگی غم انگیز از دنیا میرود، سرچشمة تشکیل دیدگاهی به نام«عقدة ادیپ»نیز شده است. امّا از این گذشته، داستان او در ادبیات غنی و بس کهن فارسی نیز نمونهای دارد. از آنجا که ایران و یونان از زمان هخامنشی با هم روابط، کشمکشها و دشمنی هایی داشته اند، لذا داستانهای آنان نیز -طبق دیدگاهی که همة اساطیر را دارای یک ریشه میداند که در گذر زمان تغییر و تحول یافته و در سرزمینهای مختلف دارای شاخ و برگ شده اند- با یکدیگر شباهت فراوان دارد. یکی از این داستانها نیز منظومة مشهور خسرو و شیرین نظامی گنجوی است. در این منظومه، شیرویه فرزند خسرو، نمونهای برای ادیپ شهریار است و شخصیتی بس شبیه بدو دارد. بدین خاطر در این جستار بر آن شدهایم تا عناصر همگونی این دو فرد و داستانشان را بازشناسیم و در نتیجة آن توانستیم ثابت نماییم که به دلیل اقوی بودن ویژگیهای مشترکی که در بین ادیپ و شیرویه به چشم میخورد، میتوان قائل بدین سخن شد که از دیدگاه«اسطوره- تشبیه» که در آن، یکی از طرفین تشبیه، شخصی اسطورهای است، شیرویه در حکم مشبّه به تفضیلی برای شخصیت ادیپ شهریار است.
Machine summary:
براعت استهلالی که در باب هریک از این دو فرد، از آغاز زندگیشان، در پردة پیشگویی غیب گویان یونانی و منجّمان و موبدان ایرانی، ارائه میگردد و سپس احوالی که هر یک از این دو شخص دارند، غرابتشان از مولود خود، نفرت پدر از آن دو، پرورش یافتن دور از نظر پدر، قتل او، تصاحب مادر- اگرچه ادیپ نه به هویت پدر و نه مادر خود واقف بود و از این نظر با شیرویه در تباین تمام است- اما این عدم آگاهی نیز پردة سیاه اعمال ناشایستش را از چهرة او کنار نمی زند- و سرانجام مرگی غمبار که برای هردوی این افراد رقم خورده است،عقیدة نفوذ عناصر داستان ادیپ شهریار در خسرو و شیرین نظامی یا حتّی شاهنامة فردوسی- با توجّه به این که داستان ادیپ یک اسطوره وداستان شیرویه یک تاریخ است- حال هرچقدر هم کهن باشد- را تقویت میکند امّا باید بتوان دلایلی نیز مبنی بر این شباهت و نفوذ داستان یونانی در همتای ایرانی اش ارائه نمود و به قول معروف شیخ اجل: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} سؤالات پژوهش 1- چه عناصری حاکی از تأثیرپذیری داستان یا حتّی خود شخصیت شیرویه در خسرو و شیرین از ادیپ شهریار، در بین سخنان نظامی و دیگران وجود دارد؟ 2- برطبق کدام استدلال میتوان قائل به وجود عقدهای نظیر عقدة ادیپ در داستان خسرو وشیرین شد؟ 3- چه استدلالی وجود دارد که بر اساس آن بتوان به قطعیت در باب تأثیرپذیری داستان ایرانی از داستان یونانی شد؟ پیشینه پژوهش در این باب، مقالهای که به تحلیل داستان خسروو شیرین نظامی از دیدگاه نمودیابی اسطورة ادیپ شهریار در آن به عنوان یکی از طرفین تشبیه، با توجه به وجه شبه هایی که در این دو فرد موجود است، پرداخته باشد، یافت نشد امّا مقالاتی نیز به رشتة تحریر درآمده اند که به موضوع مورد بحث این جستار، نزدیکند و لذا آنها ار از نظر میگذرانیم: 1- «پدران و پسران به روایت تاریخ و شاهنامة فردوسی.