Abstract:
در میان سلسلههای حکومتی ایران در عهد باستان از شاهنشاهی ساسانی عموما با دو ویژگی یاد میشود؛ ایجاد حکومتی متمرکز و پیوندی که میان دین و حکومت در این دوره پدید آمد. ایدهپردازی و اجرای این سیاست به بنیانگذار سلسله ساسانی اردشیر بابکان منتسب شدهاست. اینکه آیا شاهان اولیۀ ساسانی از ابتدای حکومت در پی رسمیّت بخشیدن به آیین زردشتی بهعنوان دین رسمی حکومت بودهاند پرسش این نوشتار است. آثار باستانشناختی، متون پهلوی، مانوی، عربی، فارسی و ... به تلاش شاهان اولیۀ ساسانی در برقراری حکومت دینی و اعتقادات راسخ دینی آنها گواهی میدهند. باوجود این، نکته حائز اهمیت در مطالعۀ تاریخ ساسانی سرشت منابع برجای مانده است چراکه برخی از آنها در اواخر حکومت و پس از فروپاشی ساسانیان و عموما توسط دین مردان زردشتی نگاشته شدهاست. این نوشتار به روش توصیفی- تحلیلی و بهرهگیری از منابع و تحلیلهای جدید متخصصان این حوزه شکل گرفته است. پژوهشها بیانگرآن است که اگرچه سابقۀ دینی خاندان ساسانی و حمایت روحانیت زردشتی در کامیابی ساسانیان موثر بوده است؛ رسمیت بخشیدن به کیش زردشتی به عنوان دین رسمی حکومت در ابتدای قدرتگیری ساسانیان غیرقابل تحقق بوده است. از طرفی راستکیشی شاهان اولیۀ ساسانی نیز آن چنان که برخی منابع به آن اشاره کردهاند قابل اثبات نیست. بهنظر میرسد ساسانیان با به راهانداختن تبلیغات سیاسی و بهرهگیری از عامل دین در پی کسب مشروعیت بودهاند و در واقع تلاش آنها در برقراری وحدت دینی و سیاسی در جهت نیل به قدرت بوده است و نه صرفا احیای دین زردشتی.
Among the ruling dynasties of Iran in ancient times, the Sassanid Empire is generally mentioned with two characteristics; Creating a centralized power and a link between religion and government. The idea and implementation of this policy has been attributed to the founder of the Sassanid dynasty, Ardeshir Babakan. The question of this article is whether the early Sassanid kings from the beginning of the government sought to formalize Zoroastrianism as the official religion of the government. Archeological works, Pahlavi, Manichean Arabic, Persian texts, etc. testify to the efforts of the early kings to establish a religious government and their strong religious beliefs. Nevertheless, an important point remains in the study of the Sassanid history, the nature of the sources, because some of them were written in the late reign and after the collapse of the Sassanids and generally by the religion of the Zoroastrian men. This article focuses on descriptive-analytical methods to review the sources and analyzes performed by researchers in the field of Sassanid religion. Studies show that although the religious history of the Sassanid dynasty and the support of the Zoroastrian clergy has been effective in the success of the Sassanids; Recognition of Zoroastrianism as the official religion of the government was unattainable at the beginning of the Sassanid rise to power. The orthodoxy of the early Sassanid kings is also not provable, as some sources have pointed out. The Sassanid sought to gain legitimacy by launching political propaganda and exploiting the religious factor. In fact, their attempt was to establish religious and political unity in order to gain power, and not merely to revive the Zoroastrian religion.
Machine summary:
این منابع اگرچه اهمیت به سزایی در شناخت رخدادهای سیاسی و دینی در عصر ساسانی دارند، ولی برخی از آنها با اغراقهایی همراه است؛ از جمله متون پهلوی و تواریخ سدههای نخستین اسلامی که بازتاب تاریخنگاری رسمی و دولتی ساسانیان از سدۀ 6م به بعد هستند، از اردشیر بابکان به عنوان یک پادشاه آرمانی یاد کردهاند که با شواهد قابل ترسیم نیست(زرینکوب،1393: 2/ 472).
همچنین مقالهای با عنوان " اتحاد دین و دولت" (ناظری:1392) به سیاستهای اردشیر یکم که برپایۀ تمرکز سیاسی و مذهبی بنیان شده بود پرداخته است؛ نیز مقالهای با عنوان"کرتیر و ظهور سیاست دینی در اوایل دوره ساسانیان"(حسینی:1392) اندیشههای سیاسی- دینی کردیر و نقشی که وی در تثبیت آیین زردشت به عنوان دین رسمی شاهنشاهی، تحکیم قدرت سیاسی و مذهبی روحانیان زردشتی و نیز تثبیت پایههای حکومت ساسانی داشت را مورد بررسی قرار داده است.
از جمله اینکه آیا با روی کارآمدن ساسانیان دین زردشتی بهعنوان دین رسمی حکومت شناخته شد؟ آیا ساسانیان روحانی تبار بودند FootNote No="47" Text=" برای مطالعه بیشتر بنگرید به جم، پدرام،" آیا ساسانیان روحانی تبار بودند؟"، 1398، پژوهشهای علوم تاریخی، سال11، شماره2، پاییز و زمستان، 43-62 و همین سابقۀ خاندانی در پیوند دادن دین و حکومت تأثیر گذارده است؟ اندیشه پیوند دین و حکومت و خاستگاه آن برگرفته از چیست؟ برای پاسخ به پرسش اول بررسی وضعیت دین در جامعه اشکانی که حدود 5 قرن در ایران حاکمیت داشتند ضروری است؛ چراکه تنوع مذاهب و آموزههای دینی از ویژگیهای بارز جامعه ایران در اواخر عهد اشکانی و اوایل دوره ساسانی بوده است، بهگونهای که در هر قسمتِ ایران، اعتقادات و آیینهای جداگانه رواج داشت.
اینکه ساسانیان آیا در زمینه پیوند دین و حکومت بهطور کامل موفق بودهاند نیز مورد بحث است؛ اما بهنظر نمیرسد بنابر آنچه در منابع آمده است در زمان اردشیر یکم وحدت دینی و سیاسی شکل گرفته باشد.