پژوهشی در فرم و محتوای قالی‌های چهارفصل ایران Journal Article

بیان مسئله: چهارفصل یکی از ساختارهای طراحی در قالی‌‌های ایران است که ظهور آن به نیمة اول قرن بیستم و همسو با تحولات فرهنگی و اجتماعی تبریز در دورة قاجار و پهلوی اول می‌‌رسد. تلفیق مناظری از صحنه‌‌های زندگی روستایی و آثار و ابنیة تاریخی با انواع طرح‌‌ها و نقوش سنتی در ساختار چهارفصل باعث شده است این قالی‌‌ها به مثابة متن‌‌های تصویری، بازتاب‌دهندة شرایط فرهنگی و اجتماعی زمان تولید خود باشند. بنابراین این مسئله که شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه چگونه و در قالب کدام نشانه‌‌های تصویری در طرح چهارفصل بازتاب یافته، محل پرسش است. سوال اصلی پژوهش بر شناخت موضوعات غالب و زمینه‌‌های اجتماعی موثر در شکل‌‌گیری طرح چهارفصل در جغرافیای قالی ایران تمرکز دارد. هدف پژوهش: هدف پژوهش شناسایی موضوعات غالب در منظره‌‌پردازی، گسترة جغرافیایی تولید و زمینه‌‌های اجتماعی موثر در شکل‌‌گیری طرح چهارفصل است. روش پژوهش: روش پژوهش به صورت کیفی و تحلیل محتوای طرح‌‌هاست. ابتدا جامعة نمونة تحقیق به صورت نمونه‌‌گیری حداکثری و هدفمند شامل 26 نمونه قالی با طرح چهارفصل شناسایی شد. سپس محتوای این نمونه‌‌ها بر اساس سوالات و اهداف پژوهش مورد تجزیه‌و‌تحلیل کیفی قرار گرفت. نتیجه‌‌گیری: نتایج پژوهش نشان دادند که تمامی نمونه‌‌‌‌های شناسایی‌شده در جغرافیای شهر تبریز طراحی و تولید شده‌‌اند. در طرح این قالی‌‌ها مفاهیم ملی‌‌گرایی، باستان‌‌گرایی و آیین‌‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه در قالب نشانه‌‌های تصویری و نوشتاری بازتاب یافته‌‌اند.

تلفیق مناظری از صحنه‌‌های زندگی روستایی و آثار و ابنیۀ تاریخی با انواع طرح‌‌ها و نقوش سنتی در ساختار چهارفصل باعث شده است این قالی‌‌ها به مثابۀ متن‌‌های تصویری، بازتاب‌دهندۀ شرایط فرهنگی و اجتماعی زمان تولید خود باشند. تلفیق مناظری از صحنه‌‌های زندگی روستایی با ساختار و نقوش طراحی سنتی ایرانی در این طرح‌‌ها باعث شده است، طرح‌‌های چهارفصل به مثابۀ متن‌‌های تصویری و فرهنگی از جایگاه ویژه‌‌ای در مطالعه و شناخت مبانی هویتی، پیوندهای اجتماعی و فرهنگی طرح‌‌های قالی برخوردار باشند. از این رو مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر مطالعه و شناخت ساختار طراحی، موضوعات غالب و زمینه‌‌های اجتماعی مؤثر در شکل‌‌گیری این گروه خاص و بدیع از طرح قالی‌‌های ایران است. سؤالات پژوهش عبارت‌اند از: 1-موضوعات غالب در تصویرگری فضاهای مربوط به هریک از فصول سال در قالی‌های چهارفصل کدامند؟ 2-بسترهای اجتماعی مؤثر در شکل‌‌گیری نمونه‌های اولیۀ قالی‌‌های چهارفصل کدام‌اند؟ پیشینۀ تحقیق طرح چهارفصل در ادامۀ تحولات طرح‌های باغی و به‌ویژه چهارباغ در هنرهای ایران به وجود آمده است. با توجه به اینکه مطالعات اولیه نشان از ظهور طرح‌‌های قالی چهارفصل در دورۀ تاریخی مشخص (اوایل قرن بیستم) و در یک جغرافیای خاص (شهر تبریز) دارد، لذا اهمیت مطالعۀ زمینه‌های تاریخی و اجتماعی این پدیده با رویکرد بازتاب بیش از پیش آشکار می‌‌شود. اطلاعات هویتی جامعۀ آماری نمونۀ تحقیق نشان داد، طراحی و بافت تمامی نمونه‌‌های شناخته‌شده قالی‌‌های چهارفصل ایران متعلق به جغرافیای شهر تبریز هستند که از اواخر دورۀ قاجار شروع شده و در دورۀ پهلوی اول به اوج خود رسیده است.