Abstract:
شهرستان بوانات در شمال شرقی استان فارس و در فاصلۀ ۲۴۰ کیلومتری شهر شیراز و در همسایگی شهرستانهای سرچهان، خرمبید و پاسارگاد فارس و شهرستانهای خاتم (هرات) و ابرکوه یزد قرار دارد. گسترۀ این شهرستان در گذشته بیشتر بودهاست ولی با تغییر در تقسیمات کشوری، آباده در سال 1374 و سرچهان در سال 1398 از آن جدا شدند. این شهرستان که با مرکزیت سوریان شناخته میشود، تعداد زیادی روستای تاریخی دارد. در اکثر این نواحی آثاری چون مساجد، بقاع و قبرستانهای تاریخی دیده میشود. مسجد جامع سوریان و شیدان، بقعۀ امامزاده بزم و قبرستان روستاهای بزم، مرشدی، قدمگاه، چیر (جعفریه) و پیرکدویه از مکانهای مشهور تاریخی بوانات به شمار میروند. این آثار و محوطهها که بعضا در فهرست آثار ملی نیز ثبت شدهاند، مزیّن به کتیبههای ارزشمند تاریخی و ادبی هستند. بخشی از این کتیبهها به مرور زمان از بین رفته یا در معرض تخریب و سرقت قرار گرفتهاست که مقالۀ حاضر سعی دارد ضمن خوانش متن کتیبهها و ثبت تاریخ آنها بر ماندگاریشان بیفزاید. کتیبههای مذکور که هنرمندانه بر چوب و سنگ نقش بستهاند، شامل یکی از فنون ادبی و بدایع هنری در ثبت وقایع تاریخی به نام مادهتاریخند که در حقیقت پلی بودهاست بین تاریخ و ادب فارسی. این آثار علیرغم اطلاعات تاریخی، ارزشهای هنری و ادبی شایان توجهی دارند که تاکنون تحقیقی جدی در مورد آنها صورت نپذیرفتهاست؛ امید است که این غفلت جبران شود. همچنین در این راستا پرسشهایی مطرح گردید از جمله اینکه اینگونه تاریخنویسی در کدام آثار بیشتر کاربرد داشته و شیوۀ نوشتن و مضامین آنچه بودهاست؟ باید گفت که عمدۀ این تاریخها در قبرستانها و در قالب عباراتی شامل حروف ابجد و در اشعاری که برای مدح متوفا سروده شدهاند، دیده میشود. هرچند شواهدی در مساجد و بناهای مذهبی نیز وجود دارد.
Bavanat County is situated in the northeastern part of Fars Province, approximately 240 kilometers away from the city of Shiraz, bordering the counties of Sar-Chahan, Khorramabad, and Pasargad in Fars Province, and the counties of Khatam (Harat) and Abarkuh in Yazd Province. The area of this county was larger in the past, but due to changes in the country's divisions, Abadeh separated in 1374 SH and Sar-Chahan in 1398 AH. Known for its center in Surian, this county has a considerable number of historical villages. In most of these areas, artifacts such as mosques, shrines, and historical cemeteries can be found. The Jameh Mosque of Surian and Shidan, the shrine of Imamzadeh Bazm, and the cemeteries of villages such as Bazm, Morshedi, Ghadamgah, Chir (Ja'fariyya), and Pirkodooyeh are among the well-known historical sites of Bavanat. These artifacts and sites, some of which are listed in the national heritage list, are adorned with valuable historical and literary inscriptions. Some of these letterings have been lost over time or have been subjected to destruction and theft, prompting this article to strive to enhance their preservation by reading the inscriptions and recording their history. These mentioned inscriptions, artistically engraved on wood and stone, encompass one of the literary arts and artistic innovations in recording historical events known as "chronogram," which serves as a bridge between history and Persian literature. Despite their historical significance, these works possess considerable artistic and literary values that have not yet been thoroughly researched; it is hoped that this oversight will be rectified. Additionally, questions have been raised in this regard, including which works such as historiography were more commonly applied to and what were the styles of writing and their themes. It should be noted that the essence of these histories is observed in cemeteries and in the form of expressions consisting of the Arabic numerical alphabet and in poems composed to praise the deceased. Although evidence also exists in mosques and religious buildings.
Machine summary:
کتیبههای مذکور که هنرمندانه بر چوب و سنگ نقش بستهاند، شامل یکی از فنون ادبی و بدایع هنری در ثبت وقایع تاریخی به نام مادهتاریخند که در حقیقت پلی بودهاست بین تاریخ و ادب فارسی.
هرچند افرادی چون حسین نخجوانی و مهدی صدری در کتابهای خود و حسین مسجدی اصفهانی در مقالهای، سیر تاریخی این فن و مصادیق فراوانی از آن را طی ادوار مختلف تاریخی ذکر کردهاند، اما در موضوع و جغرافیای مورد بحث ما نهتنها به کتیبههای تاریخی آن بی توجهی شدهاست، بلکه وجود چنین آثار ادبیای نیز مغفول مانده و به فراموشی سپرده شدهاست.
کتیبههای بوانات هنر خوشنویسی و همچنین کتیبهنگاری در این منطقه کاربرد بسیار داشته و مورد توجه بودهاست، چراکه در بناهای بهجایمانده از دوران تاریخی، سعی شدهاست آیات قرآن، عبارات مذهبی، دستور ساخت اثر و همچنین نام استاد و سال ساخت آن بر روی چوب، گچ و سنگ حکاکی شود.
در این قبرستانها تعداد زیادی سنگ قبر وجود دارد که متعلق به ادوار مختلف تاریخی با حداقل پیشینۀ دورۀ تیموری است؛ اما آنچه مورد بررسی قرار گرفت، قبور کتیبهدار و تاریخدار این شهرستان است که با توجه به تاریخ حک شده به صورت عدد یا حروف ابجد و همچنین شعایر شیعی آنها، عمدتاً متعلق به دورۀ صفوی است.
مادهتاریخ همچون دیگر کتیبههای بوانات بر روی سنگ قبرها و برای ثبت سال فوت درگذشتگان نیز کاربرد داشتهاست.
ثبت تاریخ سال ساخت یک اثر یا مرگ متوفا، اهمیت بسیاری دارد و جزء جدایی ناپذیر نوشتههای سنگ قبر است.