Abstract:
در میان فنون بلاغت دانش بیان و در میان دانش بیان فن تشبیه از جایگاه ویژهای برخوردار است. در میان کتب بلاغی
قدما تقسیم بندیهای گوناگون در باب تشبیه از حیث ارکان تشبیه صورت گرفته است، چون حسی یا عقلی بودن، طرفین
تشبیه، مطلق، مقید یا مرکب بودن و...
در مطالعه متون ادب فارسی به گونهای دیگر از تشبیه برمیخوریم که در کتب قدما مستقلا مورد بحث قرار نگرفته
است، اگر چه این نوع تشبیه در تقسیمبندی قدما میتواند ذیل حسی بودن مورد مطالعه قرار گیرد. در این مقاله کوشش
میشود این گونه تشبیه که آن را تشبیه حروفی نامیدهایم و آن را به تشبیه حروفی تجریدی، تشبیه حروفی و تشبیه
حروفی (دستوری) تقسیم کردهایم، هر یک از آنها را جداگانه با ارائه شواهد و امثال از متون ادب فارسی مورد بررسی قرار
دهیم.
Machine summary:
در لابهلای متون ادب فارسی و عربی در صور خیال آفرینندگان این آثار گاهی به تشبیهاتی برخورد میکنیم که در کتابهای علوم بلاغت مستقلاً مورد بحث و مداقّه قرار نگرفته است، اگر چه این نوع تشبیه را نیز میتوان در ذیل حسی بودن طرفین تشبیه در ذیلطرفین تشبیه مطالعه کرد، چون معیار حسیّ بودن طرفین تشبیه از دیدگاه کتابهای بلاغت قابل درک بودن آن به کمک یکی از پنج حسّ ظاهری است.
آفرینش ادبی به کمک اشکال ظاهری حروف در ادب فارسی به سه شکل صورت پذیرفته است: 1ـ تشبیه حروفی تجریدی: در این نوع از تشبیه شاعر بخشی از شکل ظاهری یکی از حروف الفبا را تجرید کرده آن را مشبهٌ به قرار میدهد.
(جرجانی عبدالقاهر، 1377، ص 98) خاقانی شروانی در قصیده تحفة الحرمین و تفاحة الثقلین که در پیش کعبه معظمه، انشاء و پیش روضه مقدس حضرت رسول اکرم (ص) انشاد کرده است دهانه میم مانند چاه زمزم را که بر اثر ریزش آب از بالابه پایین یارفت و آمدطناب دلو که برای آبکشی استفاده میکردند، دندانه دار و کنگره سان شده به دانههای حرف "سین" تشبیه میکند: زمزم آنک چون دهانی آب حیوان در گلو و آن دهان را میم لب چون سین دندان آمده (خاقانی شروانی، 1368، ص 370) هم او در جای دیگر، کوه وقار و رحم ممدوح را در برابر دیگران همچون کوه قاف و نقطه حرف "فا" انگاشته است: کوه رحمت حرمتی دارد که پیش قدر او کوه قاف و نقطه قاهر دو یکسان آمده (1) 2ـ در دوّمین نوع از انواع تشبیه حروفی شاعر وجه شبه را از شکل کامل یکی از حروف الفبا اقتباس میکند.