Abstract:
فضل بن شاذان نیشابوری، بیتردید، یکی از ارجمندترین فقیهان و متکلمان صاحب فکر و نوآوری است که در دهههای پایانی سده دوم هجری متولد و حداکثر دو ماه پیش از شهادت امام عسکری(، به سال 260هجری، با مرگ شهادتگونه فوت کرد. او از صحابیان چهار امام معصوم «رضا، جواد، هادی، عسکری(» بوده که با استعداد و تلاش شگرف خویش، نفشی والا و سترگ در انتقال میراث شیعی داشته و به منظور تبیین و مرزبانی از آن مکتب، به تالیف 180 نگاشته توفیق یافته است. دایرة المعارف تشیع ـ که از فرآوردههای عرصه فرهنگ و معارف سالهای اخیر است ـ از رهگذر اینکه ابنشاذان از دانشمندان آن ساحت و مکتب است، به زندگی او در حد کمتر از نصف صفحه پرداخته که سوگمندانه باید گفت که همان حجم اندک ـ که خود نوعی گلایه را به همراه دارد ـ دستخوش آشفتگی و ناسره نویسی شده و رهاوردی که برآیند پژوهش و تحقیق باشد، به دست نداده است. دربارة موضوع نژاد، اساتید، شاگردان، نگاشتهها و زاویهای از فراز و فرود حیات سیاسی او ره به صواب پیموده نشده است و آمیخته با کاستیهاست. در این مقاله به خلاءهای آن متن پرداخته شده که امید است به غنی سازی آن متن در چاپهای بعد کمک نماید.
Machine summary:
شیخ کشی ـ که معاصر کلینی است و اولین کتاب مفصل و جامع رجالی شیعه را به نام معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین( 3 در کارنامه علمی خویش دارد که پس از پیرایش و ویرایش شیخ طوسی به اختیار معرفۀ الرجال نام بردار است ـ با اینکه به طور مفصل به ابعاد زندگی ابنشاذان پرداخته 4 و با واسطه«علی بن محمد بن قتیبه» شاگرد فضل، بسیار از او نقل حدیث کرده است 5 و با شاگردان دیگر فضل، همانند «ابوعبدالله شاذانی» و «محمد بن اسماعیل نیشابوری» رابطه شاگردی داشته و از آنها تلقی حدیث کرده، به أزدی و یمنینژاد بودن او، اشارهای نکرده است.
شیخ صدوق (م381ق) با اینکه حداقل در سال 352 هجری به نیشابور مسافرت کرده 1 و با خاندان«فضل» ملاقات داشته و برخی از آنان مانند ابومحمد جعفربن نعیم بن شاذان از اساتید او هستند و به علاوه، در کتب گوناگون خویش و از جمله من لا یحضره الفقیه از او روایات فراوان نقل کرده و در کتاب رجال خویش، معروف به المشیخه نیز به او پرداخته و از طرفی با توجه به اینکه در ضبط و ثبت روایات و راویان بسیار دقیق و پایبند است، هیچ روزنه و نقبی به أزدی بودن او نزده است.
1 اما در هیچ منبع حدیثی کهن و جدید ما حتی با یک حدیث هم مواجه نشدهایم که فضل بن شاذان از امام هادی( و عسکری( نقل کرده باشد؛ در عین حال که شیخ طوسی او را تنها در عداد صحابیان آن دو بر شمرده است.