Abstract:
دوره غیبت در تاریخ حیات شیعه نقطه عطفی به شمار می آید چرا که جامعه شیعه را دچار حیرت ساخت. یکی از مسایل مستحدثه برای جامعه شیعی چگونگی ارتباط و همکاری با حکومت های مستقر بود که از نظر کلامی، غاصب و جایر تلقی می شدند. این مقاله در صدد پاسخ به این پرسش برآمده که فقیهان شیعه دوره آل بویه در ارتباط با این مساله جدید چگونه می اندیشیدند؟ چگونه رفتار می کردند؟ مبانی سیاسی، فکری و رفتاری آنها کدام است؟ در پاسخ به این پرسش ها فقیهان در عین غصبی دانستن حکومت های مستقر، برای بیرون رفت از بحران مبتلا به جامعه شیعی به همسازگری و همکاری روی آوردند. از این رو، با بهره گیری از متون مختلف، فقیهان به دو دسته معتقدان به «همکاری محدود مشروط» و «همکاری مبسوط مشروط» تقسیم شده اند.
Machine summary:
با در نظر گرفتن این مفروض که امام صادق(ع) چارچوب نظری شیعه را تدوین کرد و فرزندش امام موسی کاظم(ع)با ایجاد نهاد وکالت،زنجیرهء ارتباطی و روابط تشکیلاتی تشیع و قدرت بسیج تودههای شیعه را افزایش داد،این تشکیلات همان وکالت خاص بود که هم کارکرد مالی داشت و هم وکلا به دلیل آگاهی بر احادیث و روایتهای معصومان تا حدودی پاسخگوی پرسشهای کلامی،اعتقادی و فقهی شیعیان بودند(کلینی رازی،2/505-498؛ مجلسی،13/615-659).
عالمان شیعی با درک ضرورت اصل رهبری جامعه و اغتصابی بودن،با این پرسشهای بنیادین روبرو شدند که آیا میتوان با حاکم جائر و ظالم همکاری کرد؟گستره همکاری تا کجاست و عوامل تحدیدکنندهء آن کدامند؟پذیرش هدیه و جایزه،اجرای حدود،امر قضا،امر به معروف و نهی از منکر در دوران حاکمیت ظلمه چه حکمی پیدا میکند؟ از این پس«مصلحت»بهعنوان اصل بنیادین رفتار سیاسی فقیهان مطرح گردید.
وی برای ساماندهی روابط با حکومتهای عرفی کتاب السلطان را تدوین کرد(همان،237)هرچند امروزه این اثر باقی نمانده تا درباره آراء وی در این رساله به قضاوت بنشینیم،امّا در باب همکاری با سلطان در سایر آثارش از جمله المقنع و الهدایة مطالبی بیان کرده است.
2-همکاری مبسوط مشروط: شریف مرتضی که از اعقاب امام هفتم شیعه و شاگرد شیخ مفید بود با خاستگاه اشرافی علوی به بازخوانی نظریات سیاسی تعامل با حکومتهای عرفی پرداخت.
شیخ طوسی از دیگر بزرگان مکتب بغداد بود و سعی کرد نظریهء استادش شریف مرتضی را در باب همکاری با سلطان بسط و شرح دهد.
شیخ طوسی در توسیع فقه سیاسی شیعه،به امر دادوستد با سلطان جور توجّه کرده است.