Abstract:
نظام سیاسی اسلام با رحلت پیامبر (ص) دچار چالشی بنیادین شد؛ به رغم تلاشی که از سوی صحابه پیامبر خصوصا حضرت علی (ع) به منظور حفظ و تداوم آن صورت گرفت، با دگرگونی بسیاری روبرو گردید. آرای فقهی و حکومتی که از سوی اندیشمندان اسلامی خصوصا اهل سنت درباره خلافت و حکومت به خصوص از قرن سوم به بعد ارایه شده، در واقع مجموعه ای است از رخدادهای تاریخی صدر اسلام و تاثیرات بسیاری که جامعه اسلامی در برخورد با فرهنگ ها و تمدن ها با آن مواجه شد. اهل سنت به این دلیل که پس از رحلت پیامبر اسلام تا دوره جدید، همواره در مقاطع و مناطق مختلف دارای حکومت بوده اند، از فقه حکومتی غنی و گسترده تری نسبت به فقه حکومتی شیعه برخوردارند. اهل سنت به طور مستقل؛ منابع بسیاری را به فقه حکومتی اختصاص داده اند. بررسی نظریات فقهی متقدمین اهل سنت و جماعت، کمک شایانی به فهم این تئوری در سده نخستین اسلام و درک عمیق تری از رخدادهای تاریخ اسلام خواهد کرد که در این مقاله به اجمال به آن پرداخته شده است.
Machine summary:
آراء فقهی و حکومتی که از سوی اندیشمندان اسلامی خصوصا اهل سنّت دربارهء خلافت و حکومت به خصوص از قرن سوم به بعد ارائه شده در واقع مجموعهای است از رخدادهای تاریخی صدر اسلام و تأثیرات بسیاری جامعهء اسلامی در برخورد با فرهنگها و تمدنهایی که بر آن وارد شد.
در میان مذاهب فقهی اهل سنّت،مذاهب سهگانهء حنفی و مالکی و حنبلی در استناد به فتوای صحابه نسبت به شافعی مذهبان تأکید بیشتری دارند؛بهطور مثال،با اینکه ابو حنیفه بر اجتهاد مبتنی بر قیاس تأکید ورزید و آن را بعد از کتاب خدا از بهترین منابع استنباط میدانست به هنگام تعارض،فتوای صحابه را مقدم میدانست و همچنین حنفیها اعتقاد دارند که«گفتهء صحابی هم به منزلهء عمل او،حجت است.
ذهبی در بررسی دیدگاههای ابو حنیفه در مورد رهبران فاسد مینویسد:«برخی از مردم گمان میکنند ابو حنیفه امامت یا خلافت فاسدان را تصویب میکند،اگر این ادعا عمدا اختراع نشده باشد،بد فهمی و احتمالا از آنجا ناشی شده است که ابو حنیفه(نه تنها او بلکه همه فقیهان عراق که عقاید آنان شهرت بسزایی دارد همه در این زمینه با او همعقیدهاند)میگوید:اگر قاضی خود عادل باشد،احکام او پذیرفته خواهد و اهمّیّتی ندارد که حاکم فاسدی او را انتخاب کرده باشد و نماز را میتوان صحیحا در پشت سر حکام فاسد،علیرغم فساد ایشان انجام داد(ذهبی،ج 1،ص 81-80).
در این بررسی سیر تطوّر فقه سیاسی اهل سنت از خلافت تا سلطنت و از ابو حنیفه تا خنجی مورد بررسی قرار گرفته است.