Abstract:
از شگفتیهای دریای عرفان،شطح و شطحپردازی صوفیانه است که در ادب عرفانیما نمود بسیاری دارد.معنای لغوی شطح"حرکت"است که در مفهوم عرفانی،سیر درونی و حرکت روحی را میگویند؛حرکتی پرشور و متفاوت با دنیای طبیعی و خارجی پیرامون ما؛حرکتی درونی،هیجان برانگیز، تناقضوار،رؤیا گونه که گاه حتی گویندهء شطح،خود نمیداند به راستی در چه عالمی سیر مینماید یا در چه فضایی حرکت ازاینرو اگر زبان گشاید،به بیان رمزآلود و سمبلیک دچار میشود.با در کنار هم نهادن بیانی توأم با رمز و نمادپردازی، نفی نظام معقول،تصویرهای خیالانگیز و شاعرانه،تداعی معانی و بیان نقیضی،ناگاه مکتبی به نام سوررئالیسم به ذهن متبادرمیشود که کمابیش همان اصول یاد شده را دارد. ابو الحسن خرقانی،بایزید بسطامی و روزبهان بقلی شیرازی نمونههایی برجستهاند از بیشمار شطحگوی تصوف ایرانی که در این مقاله از منظری دیگر به شطحیات آنها پرداخته شده است.
Machine summary:
"کلمات به زبانش میآید ولی از این که میبیند دارد تناقض میگوید،حیران و سرگشته میشود و برای خود،این امر را چنین توجیه میکند که لا بد اشکال در خود زبان است و سپس چنین نتیجه میگیرد که زبان،تجربه را درست منعکس میسازد؛اما چون تجربه عارف متناقضنماست،پس زبانش نیز اینگونه به نظر میآید.
حالاتی که در آن شطحگویی رخ میدهد-که معمولا در واقعهء صوفیان و در حالت مراقبه،ذکر یا خواب رخ میدهد-عبارتند از این که:الف)بیاختیار،سخنانی بر لبان شخص جاری میشود که صوفیه به آن شطحیات میگویند؛ب)شخص همانند رؤیا صورتهایی را طی یک واقعه مشاهده میکند که نه مکان وقوعش در عالم محسوسات و نه عضو ادراک آن چشم سر است و چون به علام هوشیاری بازگردد،واقعهء خود را بدون دخل و تصرف حکایت میکند؛ج)حقایقی برای وی کشف میشود و حالتی به او دست میدهد که بسیار لذتبخش است و شخص چون به خویش میآید برای حفظ و یادآوری آن،در قالب مثال(رمز)،با تمثیلی آن را تجسم میبخشد تا چون بدان مینگرد،این مثال آن حال را برای او تداعی و تکرار میکند.
و مقولهء شطحیات و تجربههای عرفانی،علی الخصوص شطح روزبهان که موضوع گفتار این مقاله است،رمزها و سمبولهایی دارند که برای شناخت آنها باید به شناخت رمزها پرداخت؛اما تفاوتیکه نمادهای سوررئالیستی با متون سمبلیک دارند،در این است که هرگاه این رمزها با جلوههایی از«ضمیر ناخودآگاه»در ارتباط باشند،مشخصههایی چون تناقض(بیان نقیضی)،نگارش خودکار،تخیل (ایماژ)و رؤیا در آنها موج میزند و میتوان اعتراف کرد که با متنی فراواقعی (سوررئال)مواجه هستیم."