Abstract:
بررسی نظام مسئله جبر و اختیار که بخش انسانی قضا و قدر است، به ویژه از جنبه قرآنی و روایی آن، ضمن نیاز به مبادی تصوری موضوع در اصل متوجه مبادی تصدیقی آن میباشد.
مستندات نظریههای جبری صفات خداوند مانند علم ازلی، خالقیت مطلقه، مشیت عام است.
تقریر قرآنی و کلامی این آرا، و دلایل آنها و نشان دادن نقطه ضعفهای دلایل ایشان همراه با تذکر به توالی و همگونی نتایج این نوع تقریرهای ناصواب، و نیز پیش فرضهایی که دست مایه برداشتهای ناصواب و آیات قرآنی و صفات الهی شدهاند، در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است.
Machine summary:
"همانگونه که در بخش علم ازلی یادآوری شد در مرحله فعلیت و جریان عینی، حوادث و افعال آدمی با وسائطی انجام میشود که به اقتضای تفاوت و حدود گوناگون آن وسائط و اسباب، نسبت حق تعالی تجلیهای گوناگون مییابد و این مسئله با نسبت برابر حق تعالی ناسازگار نیست چون تفاوت نسبت، مربوط به سطوح و مراتب علل و اسباب است و انتساب افعال و حوادث به صورت مستقیم به خداوند عین جبر و نفی عالم و حوادث آن میباشد.
علاوه بر این، اشاعره بدینوسیله باید نظام علیت را امری ذهنی و اعتباری تلقی نمایند )و چنین نیز کردهاند( زیرا نظام علیت نه به معنی لفظی و تشریفاتی آن بلکه به معنای نقش حقیقی و عینی در هر علت و معلول با ادعای نسبت برابر خداوند در مقام ارتباط با علل و اسباب سازگاری ندارد از این نظر آنها نظام علیت را به معنای عادت حق تعالی به جریان امور که هیچ حدود قطعی و ذاتی ندارد تعریف کردهاند؛ مانند آنچه که هیوم در اصل علیت ساخته و پرداخته است.
« اما درباره چگونگی تعلق اراده الهی به گناهان و شروری که از بندگان صادر میشود آنگونه که در برخی از آیات قرآن به آن استناد شده، میتوان گفت گرچه نسبت فعل بندگان به خداوند نه به اعتبار و مجاز بلکه نسبتی حقیقی است؛ یعنی آنکه افعال آدمی هم از حیث آثار و نتایج دارای نقشی هستند که حقیقی و تکوینیاند و هم از حیث مبادی و علل از منشأ حقیقی که همان شأن و درجه وجودی فرد انسانی است صادر میشوند."