در پیرامون تحقیق و تتبع Journal Article

"قیام‌ پیامبر اسلام از میان مردم بیسواد و فقیر و زحمت‌کش و بت‌پرست عرب که از برکت وجود صحراهای خشک وسیع و لم یزرع در محیط زندگانی ایشان ناگزیر از زندگانی در دسته‌های‌ پراکنده و استقلال فکر و عمل در تهیه وسایل زندگانی و صبر و تحمل بر ستمگری طبعیت‌ بودند پایهء کار و اندیشهء نوی را برقرار ساخت که به کرامت و عقل و علم انسانی حرمت‌ میگذاشت و راه را به سوی احیای فرهنگ مطرود و متروک یونانی میگشود و بار دیگر در قلمرو گسترش فرهنگ و تمدن نوبنیاد اسلامی کار تحقیق و تتبع علمی را رونق می‌بخشید. در نتیجه نوع خاصی از تعصب مذهبی بر غالب ممالک اسلامی سایه گسترد که با تعصب حوزهء نفوذ کلیسای روم از حیث خشونت و ستیزه‌جوئی نسبت به علم و علما قابل مقایسه نبود ولی ادامهءآن با همهء تغییر شکلهائی که پیدا کرد به روح تتبع و تحقیق‌ فرهنگ اسلامی آسیب فراوان رسانید و کار را از توقف و عقب‌نشینی بدانجا رسانید که در جلو اسامی هزاران منجم و طبیب و طبیعت‌شناس و فلسفه‌ورز ایران و غیر ایران لقب شامخ‌ بطلمیوس الزمان و جالینوس الدوران و بقراط عصر و افلاطون روزگار و معلم ثالث و رابع‌ یا ارسطا طالیس دهر ممکن بود نوشته شود ولی در میان آن جمع بیشمار به ندرت کسی‌ پیدا میشد که به مقام علمی بلکه شاگردی رازی و فارابی و بیرونی و ابن سینا و خازنی برسد."