Abstract:
فقدان ابزار مفهومی و نظریههای کارآمد برای تحلیل مناسبات تاریخی شهرنشینی در ایران،از جمله مهمترین موانع در مسیر رشد اینگونه بررسیها است.در این میان،دشواریهای عدیدهای مانع از آن شده است که تاکنون تعریف کاربردی و دقیقی از مقولهء«شهر»در ایران ارائه شود. در مقالهء حاضر،سعی شده است با طرح برخی مباحث پایهای،مؤلفههای بنیادین زندگی شهری در سدههای میانه شناسایی و تحلیل شود تا بر اساس آن،زمینههای لازم برای ارائهء«تعریف»شهر در این دوره،فراهم آید؛و هم ازاینرو،به این پرسش پاسخ داده شود که تعریف پدیدهء «شهر»در سدههای میانه،بر چه مؤلفهها و ملاکهایی باید استوار شود؟
Machine summary:
"در توضیح دلایل این وضع باید اشاره کرد افزون بر پیچیدگی و چندبعدی بودن مناسبات جامعهء شهری-که مطالعهء موضوعات مرتبط با آن از طریق مطالعهء بینرشتهای امکانپذیر است(-ادیبی،5531:62-52) -وجود برخی دشواریها،مطالعهء مسایل مختلف این موضوع در تاریخ ایران را دشوارتر کرده است،برای مثال،در یک دورهء تاریخی،شرایط ناهمگون و سطوح متفاوت تکامل و رشد مناسبات اقتصادی-اجتماعی شهری-که ناشی از تفاوتهای جغرافیایی نواحی ایران یا پیشینهء متفاوت تاریخی-اجتماعی هر شهر بود-یا تفاوتها در کارکردهای اقتصادی-اجتماعی شهرها در یک دوره و نظایر اینها،روند پژوهش در مناسبات تاریخی شهری را با دشواری روبهرو میکند.
در نتیجهء پیشرفت تقسسیم کار اجتماعی و رشد مناسبات اجتماعی-که ظهور لایههای جدید در جامعه را در پی داشت-الگوی دوبخشی مزبور به شهر سهبخشی(دورهء ساسانی)تکامل یافت؛و بعد از تکامل شکلی- اجتماعی الگوی ده-دژ،شکل اولیهء مناسبات شهری با این ویژگیها ظاهر شد: شهر به مانند فضایی کالبدی و اجتماعی،پذیرای نهاد دینی و قدرت سیاسی مسلط جامع در خود شد و با تأثیرپذیری از ساختار اجتماعی-فکری جامعهء ایرانی به شکل کانونی برای تجلی وحدت اجتماعی بخشهای مختلف(کوچرویی،روستایی و اشکال اولیهء شهرها)درآمد.
»(-عبد الستار عثمان،6731:71-11)؛یا چنین ابراز شده که به دلیل تفاوت نگذاشتن بین«شهر و معماری مسلمانان»و مقولهء«شهر و معماری اسلامی»در آثار آنان،خلط بحث بسیاری به وجود آمده است(-نقیزاده،3831:76)؛انتقادات روششناختی بر مطالعات اسلامی آن محققان نیز حکایت دیگری است(برخی اشارات در این مورد؛در:عبود،2831:61-9؛ و بررسی این وضعیت در مورد تاریخ شهر در ایران،در:پاکزاد،4831:69-59)."