Abstract:
اگر دربارهء سجدهء ملائک به آدم-علیه السلام-به تفاسیر مختلف(ذیل آیهء 34 سوره بقره)یا آیات مربوط دیگر مراجعه کنیم متوجه باریکاندیشیهای مفسران،و گاه اختلاف نظرشان دربارهء بعضی از مسایل آن میشویم.در دیوان حافظ فقط یک بار اشاره به این ماجرا شده است،و آن در بیتی از غزلی است که اغلب ابیاتش به تصریح یا به تلمیح،در خطاب با کسی است که گذشته از آراسته بودن به کمالات ظاهری و باطنی،وصف بارزش آن است که«در حسن او لطفی بیش از حد انسانی»در تجلی بوده است،و همین لطف خاص الهی سبب شده که ملائک در سجدهء آدم-برای پاک داشتن سجدهء خود از هرگونه شائبهء شرک-زمین بوس او را نیت بکنند.هرچند حافظپژوهان-تا آنجا که ما میدانیم و شرح نظراتشان بیاید-به سبب آساننمایی بیت،به مسامحه از نکات آن گذشتهاند.ولی اگر دقت نظر در کار آوریم معنی بیت را به علت داشتن بیان اجمالی،و ناشناخته بودن مخاطب،و وجود اشارات،د رهالهای از ابهام مییابیم؛ به این لحاظ سعی نگارنده،در این مقاله برآن است که دقایق و ظرایف بیت را،ضمن نقل و بررسی نظرات شارحان-تا آنجا که مقدور است-بیان کند.
Machine summary:
"و اما نکتهء قابل تأمل عرفانی که شارحان دیوان حافظ به آن نیز اشاره نکردهاند این است که ملائک در سجدهء آدم میخواستند او را طوری سجده کنند که سجدهشان در حقیقت برای حق-تعالی-و به دور از هرگونه شائبهء شرک باشد لذا،چون با بصیرتی که داشتند دانستند که از ذریهء آدم(ع)کسی به دنیا خواهد آمد که حسن او بالاتر از حد انسانی خواهد بود یا به عبارت دیگر جلوههای جمالی حق-تعالی-در او بیش از همه تجلی خواهد کرد در آن سجده زمین بوس او را نیت کردند؛زیرا سزاوارتر آن است که به قصد خدا سجدهء کسی کنند که تجلیات جمالی خدا،بیش از همهء مردم،در او ظهور کرده باشد،که پیشتر با نقل شواهد،به احتمال قرذیب به یقین گفتیم که مراد از آن کس،شاه شجاع میباشد.
نکتهء دیگر آنکه خواجه حافظ معتقد به حرام بودن سجده برغیر خدا بوده،وگرنه در حمل برصحت کردن سجدهء ملائک،گرد این همه استدلال نمیگشت؛چنانکه بیت زیر نیز،که از اوست با همهء طنز و تسخری که دارد،مؤید این نظر است: «به جز ابروی تو محراب دل حافظ نیست طاعت غیر تو در مذهب ما نتوان کرد» خواجه در این استدلال و تعبیر،موفقتر از نخستین صاحبان این نظر(ابن مسعود،وجبائی، و ابو القاسم بلخی بوده است؛زیرا چنانکه پیشتر نیز بیان شد ابو الفتوح رازی با دلائل استوار، نظر آنان را مردود مشرده است،(مقدمه این مقاله)؛حال آنکه خواجه حافظ با تلمیح و استناد به حدیث نبوی«إنما الأعمال بالنیات و لکل امری ما نوی»(هجویری 1731:201)سجدهء ملائک را برآدم،به نیت سجده برکسی دانسته است که در حسن او لطفی بیش از حد انسانی در تجلی خواهد بود؛و مراد از«لطفی که بیش از حد انسانی باشد جلوههای جمالی حق-تعالی-است."