Abstract:
بسیاری از فقیهان بزرگ اسلام چون امام خمینی قدسسره معتقدند که شریعت اسلام،
شریعتی جامع و ثابت است. روایات متعددی از معصومان علیهمالسلام نیز بر جامعیت و
ثبات شریعت دلالت دارند. این در حالی است که تحول چشمگیر جوامع بشری از زمان تشریع
تاکنون و بهویژه در دو قرن اخیر، این پرسش را برانگیخته که جامعیت و ثبات شریعت
اسلام چگونه با تحول جوامع بشری سازگار است؟
شهید صدر در پاسخ به این پرسش، نظریه «منطقةالفراغ» را طرح میکند. در این مقاله،
پس از توضیح و نقد نظریه شهید صدر، نظریه جایگزینی که به نظر نگارنده پاسخ روشنی
برای این پرسش بوده، با احادیث جامعیت و ثبات شریعت نیز سازگار است، تبیین میشود.
نظریه جایگزین بهصورت مختصر بر مقدمات ذیل مبتنی است:
1. پیشرفت دانش و تجربه بشری در طول زمان، سبب تغییراتی در روابط انسان با طبیعت و
روابط انسانها با یکدیگر میشود؛
2. این تغییرات، قابل جهتدهی و مدیریت است؛
3. جامعیت و ثبات شریعت درباره عناوین روابط است، نه مصادیق آنها؛
4. عناوین روابط را به سه گروه عناوین اولیه و ثانویه و عامه میتوان تقسیم
کرد؛
5. شریعت اسلام حکم هر عنوان را براساس مصالح و مفاسد بهصورت قضیه حقیقیه بیان
کرده است و هیچ عنوانی نیست، مگر آنکه حکم آن بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم (از
طریق عمومات) بیان شده است؛
6. خداوند با تشریع حکم عناوین ثانویه، تغییرات را در جهت اهداف، جهتدهی و
مدیریت میکند.
براین اساس، هر تغییری که در روابط ایجاد شود، حکم آن را از دستگاه شریعت میتوان
استنباط کرد و نتیجه آنکه حکم عناوین ثابت است و حکم مصادیق ممکن است تغییر کند.
a si hairahs cimalsI taht eveileb iniamohK mamI ekil stsiruj cimalsI ynaM tneconni ruo morf snoitadart suoremuN .metsys evisniherpmoc dna tnatsnoc woH hairahs fo evis niherpmoc eht dna ycnatsnoc eht tseggus osla sredaeL fo noitalever eht ecnis seiteicos namuh ni segnahc elbaredisnoc eht reve seirutnec owt tsal eht ni ylralucitraps hairahs fo noiseuq eht desiar evah fo ssenevisniherpmoc dna ycnatnoc eht neewteb ycnetsisnoc eht dna hairahS cimalsI.seiteicos namuh ni tnempoleved nredom
- lutaqatnam fo yroeht eht sesoporp rdaS dihahS noitseuq siht rewsna oT.)wal eht fo erehps yranoitercid eht( hgaraf
yroeht evitanretla na senialpxe rohtua eht yroeht s¨rdaS dihahS gniwieveR dna noitseuq evoba eht ot rewsna raelc a si yroeht siht taht gniveileb osla fo ycnatsnoc dna ssenevisniherpmoc eht gnitsuggus snoitadrt eht htiw tnetsisnoc:sesimerp gniwollof eht no desab si yroeht evitanretla eht ،feirb nI .hairahS
eht tuoh yuorht ،ecneirepxe dna egdelwonk namuh fo noitulove eht )1 htiw nam fo noitaler ni stnempoleved ynam ot del sah yrotsih.nam wollef sih dna erutan
.noitcerid yna ni tes dna degnam eb nac stnempoleved eseht )2
eht ot elbabircsa si hairahS fo ycnatsnoc dna ssenevis niherpnoc eht )3.secnedive rieht ot ton ;snoitaler fo seltit
،yramirp :seirogetac eerht ni deifissalc eb yam snoitaler eht )4.seno nommoc dna yradnoces
stirem rieht - fo esab eht no esac hcae deniojne sah hairahS cimalsI )5.yltcerid ni ro yltcerid desserdda si noitaler yrevE .swalf dna
seganam dna stnempoleved fo noitcerid eht sfes gnieB emerpus eht )6.esoprup nwo sih ot gnidrocea meht
derefni eb nac redro rieht snoitaler ni detaerc segnahc eht no gnidnepeD.hairahs morf
Machine summary:
رابطه انسان با طبیعت در طول زمان تحول مییابد و در پی مشکلات جدیدی که انسان با آن مواجه میشود و راهحلهای متنوعی که برای مشکلات مزبور مییابد، وسائل و روشهای او برای تسخیر طبیعت و استفاده از آن قویتر و کاراتر میشود؛ اما رابطه انسان با انسانهای دیگر به طور طبیعی متحول نیست؛ زیرا این روابط برای حل مشکلات ثابتی است؛ بدینسبب اصل آن روابط ثابت است؛ گرچه احتمال دارد شکل ظاهری آنها تغییر کند؛ برای مثال، هر ملتی که در اثر ارتباط با طبیعت به ثروتی دست یابد، به قاعده توزیع نیاز دارد و تفاوتی نمیکند که با ابزار و روشهای ساده یا با ابزار و روشهای پیچیده و پیشرفته تولید کند؛ از این رو، تشریعاتی که چنین روابطی را بر اساس دیدگاه اسلام از عدالت تنظیم میکند، از جهت نظری میتواند ثابت باشد؛ زیرا برای حل مشکلات ثابتی است؛ پس طبیعی است که اسلام، اصول نظری و تشریعی خود را بهصورت اصولی ثابت که میتواند روابط انسانها را با یکدیگر در عصرهای گوناگون تنظیم کند، ارائه دهد؛ ولی این بدان معنا نیست اسلام درباره جهات متحول زندگی انسان، یعنی رابطه انسان با طبیعت اهمال کرده است؛ زیرا تحول این رابطه و پیشرفت انسان در استفاده از طبیعت، طرحی را که عدالت اجتماعی بر آن مبتنی است، تهدید میکند.
2. شهید صدر قدسسره معتقد است: تغییر و تکامل رابطه انسان با طبیعت در برخی موارد طرح تشریعی اسلام را برای تنظیم روابط اجتماعی تهدید میکند؛ بدینسبب برای جلوگیری از این تهدید، در طرح تشریعی، منطقةالفراغ در نظر گرفته شده، و ولی فقیه در این منطقه که فارغ از حکم تشریعی ثابت است، با حکم ولایی خود از این تهدید جلوگیری میکند.